بارداری گوسفند به دو روش مصنوعی و طبیعی امکان‌پذیر است. امروزه و در دام‌داری مدرن، مزرعه‌داران و گله‌داران بیشتر ترجیح می‌دهند که با استفاده از روش‌ تلقیح مصنوعی گوسفند و بهره‌گیری از شیوه‌هایی مثل روش لاپاراسکوپی و … تولیدمثل گوسفندانِ مزرعه یا گله خود را تحت کنترل درآورند تا بتوانند بیشترین بهره‌وری را داشته باشند. برای این‌که بتوان تولیدمثل گوسفندان را تحت کنترل درآورد و زمان‌بندی خاصی برای آن تعیین کرد، نیاز است که فحلی میش‌ها را نیز دست‌کاری کرده و تحت نظم خاصی قرار داد. این کار روش‌های مختلفی دارد که در دو مقاله به صورت مفصل آن‌ها را توضیح داده‌ایم. مقاله فحلی میش و دستکاری در آن‌؛ راه‌های کنترل در تولید مثل گوسفند چیست؟ یکی از آن‌ها و دیگر مقاله هم فحل شدن گوسفندان چگونه است و روش‌های فحلی چیست؟ نام دارد. افرادی که تمایل دارند تا در مورد انواع روش‌های فحلی گوسفند و کنترل کردن آن اطلاعات معتبری به دست بیاورند، می‌توانند این دو مقاله را مطالعه کنند.

در ضمن مقاله حاضر نیز بخش سوم و نهایی این سلسله مقالات است که در ‌آن دیگر روش‌های کنترل کردن فحل شدن و بارداری دام‌ها را توضیح خواهیم داد. با افشار ژن همراه باشید.

تلقیح مصنوعی گوسفند
در همین ابتدا باید به این نکته اشاره کنیم که استفاده از این روش بیشتر در دام‌هایی مانند گاو، بز و خوک مرسوم بوده و در مورد گوسفندان با توجه به دلایل بیولوژیک، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

رایج نبودن این کار در مورد گوسفندان به این دلیل است که گردن رحم یا «سرویکس» در میش‌ها حالت پیچ‌خورده‌ای دارد که این حالت باعث می‌شود عمل «ترانس سرویکال» نسبت به آن چیزی که برای دیگر دام‌ها استفاده می‌شود، مشکل‌تر باشد. ترانس سرویکال جمع کردن واژن به درون مهبل توسط یک جفت انبرک است. با جمع کردن واژن امکان وارد شدن ابزار تلقیح به درون سرویکس یا گردن رحم فراهم می‌شود. با توجه به پیچ‌خورده بودنِ گردن رحم در میش‌ها، استفاده از این شیوه بسیار مشکل است.

در ضمن باید به این نکته هم اشاره کرد دیگر تفاوتی که در بارداری گوسفند با دام‌های اهلی دیگر وجود دارد، قابل رویت نبودنِ نشانه‌های فحلی است. در واقع میش‌ها نسبت به بز، خوک و گاو به ندرت نشانه‌های فحل شدنِ قابل مشاهده‌ای دارند. موضوع دیگری که تلقیح مصنوعی گوسفند را با مشکل مواجه می‌کند و باعث شده است که از شیوه‌هایی نظیر روش لاپاراسکوپی و … برای این حیوانات کمتر استفاده شود، روند بسیار کندی است که اصلاح نژاد گوسفندان طی می‌کند. در صورتی که این روند سرعت بیشتری داشت، احتمالاً به نژادهای اصلاح ژنتیک شده‌ای می‌رسیدیم که هم نشانه‌های فحلی قابل رویت‌تری داشتند و هم از پیچ‌خوردگی سرویکس کمتری برخوردار بودند.

انواع روش‌های تلقیح برای بارداری گوسفند
برای بارداری مصنوعی در میش‌ها چهار روش مختلف وجود دارد که دام‌پزشکان از ‌آن‌ها استفاده می‌کنند؛ روش واژنی، روش سرویکسی، روش ترانس سرویکال و روش درون رحمی یا روش لاپاراسکوپی این چهار شیوه هستند.

• شیوه واژنی

روش واژنی ساده‌ترین و ارزان‌ترین شکل در تلقیح به صورت مصنوعی بوده که در طی آن مَنی تازه را به بخش جلویی واژن میش ارسال می‌کنند. در این روش برای مکان‌یابی سرویکس اقدامی صورت نمی‌گیرد. موفقیت این شیوه برای میش‌ها تضمین شده نیست و در بسیاری از موارد بارداری با موفقیت صورت می‌گیرد و در برخی از موارد نیز بی‌نتیجه خواهد بود. نکته مهمی که در مورد روش واژنی باید دانست این است که در این شیوه به هیچ‌وجه نباید از منی منجمد شده‌ی قوچ استفاده کرد و صرفاً باید منی تازه به واژن منتقل شود.

• شیوه سرویکسی

این روش نیز یکی دیگر از راه‌های بارداری گوسفند بوده که ارزان و ساده است. نحوه تلقیح سرویکسی این گونه است که اسپیکولوم را به سرویکس وصل می‌کنند تا بتواند به عنوان یک منبع نوری عمل کند. بعد از طریق سرویکس یا گردن رحم وارد واژن شده و سپس منی را به اولین چین‌خوردگی ارسال می‌کنند. هنگام استفاده از این شیوه‌ی تلقیح مصنوعی گوسفند باید در نظر داشت که برای ثمربخش بودن آن بهتر است که از اسپرم تازه یا اسپرم خنک استفاده شود. لازم به ذکر است در صورتی که از اسپرم‌های منجمد برای این کار استفاده شود، موفقیت در باروری در میش به میزان بسیار زیادی کاهش پیدا خواهد کرد.

• شیوه ترانس سرویکال

نحوه انجام این روش در سطرهای قبل توضیح داده شد. جمع کردن واژن با استفاده از انبرک و ارسال منی به درون مهبل باعث می‌شود که میزان موفقیت تلقیح افزایش پیدا کند ولی باید در نظر داشت که به کارگیری این شیوه در مورد میش‌ها، به دلیل پیچ‌خورده بودن سرویکس یا گردن رحم بسیار مشکل است. لازم به ذکر است که دانشگاه گوئلف کانادا برای رفع این مشکل ابزاری را طراحی کرده است که خمیدگی خاصی روی نوک آن وجود دارد که باعث می‌شود ابزار تلقیح از سرویکس به راحتی عبور کند.

• شیوه لاپاراسکوپی یا درون رحمی

روش لاپاراسکوپی یک شیوه از تلقیح مصنوعی گوسفند است که از آن به عنوان روش درون رحمی نیز یاد می‌شود. در این روش دام‌پزشک ابزار تلقیح را از سرویکس یا گردن رحم عبور داده و منی را مستقیماً به شاخ‌های رحم منتقل می‌کند. در این شیوه مهارت دام‌پزشک بسیار حائز اهمیت است زیرا یک روش جراحی محسوب شده که نیاز دارد تا با کم‌ترین عارضه برای میش،‌ انجام شود.

برای انجام عمل درون رحمی نیاز به یک آندوسکوپ است. آندوسکوپ یک تلسکوپ مخصوص است که به نور چشمیِ رشته‌ای مجهز است. این نور رشته‌ای به دام‌پزشک یا تکنیسین اجازه می‌دهد که بتواند مجرای تناسلی میش را واضح ببیند. هنگامی که مجرای تناسلی به وضوح دیده شد، دام‌پزشک یا تکنیسین منی را مستقیماً به درون حفره رحم میش تزریق می‌کند و همین کار را در شاخ دیگر رحم نیز تکرار می‌کند.

مدت زمانی که برای لاپاراسکوپی هر میش مورد نیاز است بین 2 تا 5 دقیقه در نظر گرفته می‌شود. بعد از این‌که لاپاراسکوپی به اتمام رسید فقط چند دقیقه زمان خواهد برد که میش به شرایط عادی بازگردد و شروع به خوردن خوراک کند. در ضمن میزان موفقیت بارداری گوسفند در این شیوه بین 50 تا 80 درصد است. به همین خاطر شیوه درون رحمی جزو روش‌های بهینه محسوب می‌شود.

انتقال رویان

انتقال رویان نیز یکی از شیوه‌های مدرن است که در حین انجام آن رویان‌ها را از رحم یک دام برداشته و آن‌ها را به رحم دامی دیگر منتقل می‌کنند. مزیت استفاده از روش انتقال رویان، این است که این امکان را فراهم می‌کند تا نَتاج یا رویان‌های بیشتری از دامِ دهنده یا رحمِ میزبان تولید شود. البته باید توجه داشت دامِ دهنده نیازی نیست که تمامی رویان‌ها را در رحم خود حمل کند و می‌توان آن‌ها را خارج از رحم نیز پرورش داد.

نکته حائز اهمیت درباره انتقال رویان این است که هم برای میش‌هایی که رویان‌ها در رحم آن‌ها جمع‌آوری می‌شوند و هم برای میش‌هایی که رویان‌ها به رحم آن‌ها منتقل می‌شوند، عمل جراحی نیاز خواهد بود.

شناخت مجرای تناسلی میش‌ها
مجرای تناسلی میش‌ها از بخش‌هایی مثل تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ یا لوله‌های تخم‌بر یا اوویداکت، رحم، سرویکس یا گردن رحم، مهبل یا واژن و فرج تشکیل شده است.

• تخمدان‌ها

تخمدان‌ها در دستگاه تولیدمثلی میش دارای دو وظیفه عمده هستند یکی از این وظایف تولید تخمک بوده و وظیفه دیگر ترشح کردن هورمون‌های استروژن و پروژسترون است.

• لوله‌های تخم‌بر

این لوله‌ها هنگامی که تخمک از تخمدان‌ها رها می‌شود آن‌ها را می‌گیرند و سپس به محلی تبدیل می‌شوند که تخمک توسعه اولیه رویانی و لقاح را در آن سپری می‌کند.

هنگامی که دام‌دار یا مزرعه‌داری قصد دارد که تلقیح مصنوعی گوسفند را با استفاده از روش‌هایی نظیر روش لاپاراسکوپی انجام دهد، نیاز دارد که کاملاً با اجزا و کارکردهای دستگاه تولیدمثلی گوسفند آشنایی داشته باشد.

• رحم

رحم یک اندام ماهیچه‌ای کوچک است که وظیفه آن حفاظت از رویان و تغذیه آن است. قابل ذکر است که رحم دارای دو بخش بوده که بدنه رحم و شاخ‌های آن این دو قسمت را تشکیل می‌دهند.

در ضمن لایه درونی رحم از برآمدگی‌های دکمه مانند زیادی ساخته شده است که به آن‌ها «کارانکل» گفته می‌شود. کارانکل‌ها به جفتِ درون رحم ضمیمه می‌شوند.

• سرویکس یا گردن رحم

سرویکس در حدفاصل بین رحم و واژن قرار دارد. هنگام بارداری گوسفند گردن رحم مسدود می‌شود که اصطلاحاً به آن «مهر آبستنی» می‌گویند. با مسدود شدن سرویکس، رویان و پس از آن جنین در مقابل محیط خارجی محافظت خواهد شد.

• واژن یا مهبل

مهبل گردن رحم یا سرویکس را به فرج متصل می‌کند.

• فرج

به دهانه خارجی لوله تناسلی گوسفند و هر دام ماده‌ای فرج گفته می‌شود.

نتیجه‌گیری
داشتن شناخت از دستگاه تولیدمثلی میش‌ها به دام‌داران و مزرعه‌داران این امکان را می‌دهد که برای مواردی نظیر کنترل کردن فحلی، جفت‌گیری و آبستنی، برنامه‌ریزی مطلوبی انجام دهند تا بتوانند بیشترین بازدهی را از مزرعه یا گله خود داشته باشند. البته باید اشاره کرد که در شیوه دام‌داری سنتی و گله‌داری‌های مرسوم، عموماً دام‌داران از همان روش‌های سنتی استفاده کرده و شیوه تولیدمثلی گوسفندانِ گله را نیز کنترل نمی‌کنند. آن‌ها با رها کردن قوچ‌ها در گله و کنترل نکردن این موضوع، آبستن شدن میش‌ها را به روش طبیعی واگذار می‌کنند، ولی در دام‌داری مدرن کنترل کردن فحلی میش‌ها، جفت‌گیری آن‌ها و بارداری گوسفند برای دام‌دار یا مزرعه‌دار بسیار اهمیت دارد.

در صورتی که از مطالعه این مقاله رضایت داشته‌اید به شما پیشنهاد می‌کنیم که مقاله برولا گوسفند اصلاح نژاد شده مرینو؛ اصلاح و ترکیب نژادی آن با گوسفند افشاری در ایران را نیز مطالعه بفرمایید.