انواع گوسفندان و عوامل مؤثر بر انتخاب نژاد؛ مسأله‌ای مهم و چندجانبه
انواع گوسفندان یا به بیان دیگر نژادهای گوسفندان از جمله مفاهیمی هستند که شناخت درست، دقیق و کامل آنها می‌تواند تولیدکنندگانی را که در حوزه پرورش دام قصد شروع کار دارند کمک کند تا بتوانند با دید بازتر و دانش بیشتری وارد این صنعت بشوند. نژاد گوسفندان بدون شک با نیازهای مورد نیاز در صنعت گوسفندپروری و شرایط پروش گوسفند پیوند عمیقی دارد. در این مقاله ما خواهیم کوشید تا با اشاره به معیارها و روش‌های انتخاب نژادهای گوسفندان، به تفکیک به موارد مرتبط با انتخاب میش و انتخاب قوچ پرداخته و در نهایت به راه‌های پرورش گوسفند به روش نوین و انواع جفت گیری آن اشاره کنیم. شما می‌توانید برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه مسائل تخصصی پرورش گوسفند به صفحه پرورش گوسفند در وب‌سایت مجتمع دامپروری افشار ژن مراجعه کنید.
دورگه خالص یا نژاد دارای شناسنامه
نژادهای نادر و با ارزش میراث طبیعی
انتخاب نژاد میش در انواع گوسفندان
زمان بره‌زایی و بره‌گیری از گوسفندان
انتخاب نژاد گوسفندها
طبق برخی تخمین‌ها، بیش از 1000 نژاد از گوسفندان در سراسر جهان و بیش از 50 نژاد مختلف فقط در ایالات متحده آمریکا وجود دارد. به صورت مستمر، نژادهای گوسفندی بیشتری به ایالات متحده وارد می‌شوند و انتقال آنها و ورودشان به آمریکا اغلب از طریق اسپرم یا جنین وارداتی است. در حالی که فقط تعداد انگشت‌شماری از نژادها از نظر اقتصادی برای صنایع تجاری دارای اهمیت اقتصادی هستند، اما همه نژادها دارای ارزش محسوب می‌شوند زیرا به تنوع ژنتیکی گونه‌ها و صنعت جهانی کمک می‌کنند.
تصمیم‌گیری در مورد نژاد (یا نوع) گوسفندانی که برای پرورش خریداری خواهند شد، امر بسیار مهمی است که هر پرورش‌دهنده گوسفند باید با دقت در آن تأمل و تدبّر کند. نژادهای گوسفندان و انواع آنها و بررسی و تعیین دقیق‌شان باید از کارهای اولیه‌ای باشد که در تصمیم‌گیری برای پرورش گوسفند مد نظر قرار می‌گیرد. این به آن دلیل است که به عنوان مثال اگر شما به تولید پشم برای بازار ریسنده‌های دستی علاقه داشته باشید، انتخاب نژاد شما بسیار متفاوت از این خواهد بود که گوشت، محصول اصلی شما برای فروش باشد.
برعکس، اگر قرار باشد که اکثر درآمد شما از گوشت بره‌هایی حاصل شود که از طریق ایجاد انواع جفت گیری میان گوسفندان تأمین شود، نژادهای «پشمی» مناسب کار شما نخواهند بود. اگر فرزندان شما بخواهند در نمایشگاه‌های بازار دام‌ها که به نام ۴-H معروف هستند و برای خردسلان برگزار می‌شوند شرکت کنند، نژاد گوسفندها و اینکه چه نوعی از آنها برای شرکت در نمایشگاه‌های دامی توان بیشتری برای کسب موفقیت در حلقه نمایش (Ring Show) دارند، بنابراین رضایت آنها از تجربه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. قیمت و در دسترس‌بودن نیز از عواملی است که در انتخاب نژادها تأثیر خواهد داشت. همه نژادها در همه مناطق جغرافیایی در دسترس نیستند و واردات دام‌های زنده، اسپرم و جنین گوسفندان از سایر کشورها آسان و ارزان نیست.
ذکر این نکته الزامی است که هیچ «بهترین» نژاد گوسفندی وجود ندارد. همه نژادها دارای ویژگی‌هایی هستند که ممکن است بسته به سیستم تولید و اهداف بازاریابی، آنها را مطلوب یا نامطلوب سازند. یک نژاد ممکن است برای یک محیط تولید یا بازار «بهترین» و برای دیگران انتخاب ضعیفی باشد. به‌علاوه، معمولاً در میان هر نژادی نیز انواع گوناگونی دیده می‌شوند.
دورگه، خالص یا نژاد دارای شناسنامه؟
گوسفند نژاد دورگه دامی است که پدر و مادر آن از نژادها یا نژادهای مختلف باشد، در حالی که والدین یک گوسفند خالص از یک نژاد یا یک نوع هستند. یک گوسفند دارای شناسنامه و اصل و نسب ثبت‌شده یک نژاد شناخته‌شده با یک شجره مستند است. با این حال، بسته به نیازهای گروه‌های نژادی، می‌توان آن را از نژاد دورگه (با درصد خلوص مشخص) یا کاملاً اصیل (اصطلاحاً خون کامل) شکل داد.
بیشتر نژادها و انواع گوسفندان دارای کتاب‌های گله بسته هستند، به این معنی که فقط حیوانات 100٪ خالص با والدین ثبت‌شده می‌توانند در کتاب گله ثبت شوند. برخی از نژاد گوسفندان دارای کتاب‌های گله‌ای باز هستند (به عنوان مثال نژادهای کاتادین و دروپر از آفریقای جنوبی) که اجازه می‌دهد دام‌ها با درصد خلوص‌های گوناگون توسط انجمن نژاد گوسفندی ثبت شود. درصد خلوص نژاد گوسفندها معمولاً به عنوان بخشی از یک برنامه ارتقابخشی ثبت می‌شود و گوسفندان به محض رسیدن به درصد مشخصی از نژاد اصیل، برای ثبت نام کامل واجد شرایط خواهند بود.
در حالی که گوسفندهای نژاد خالص معمولاً با قیمت بالاتری نسبت به گوسفندهای دورگه موجود در بازار به فروش می‌رسند و قیمت حیوانات ثبت‌شده و دارای شناسنامه بیشتر از حیوانات ثبت‌نشده و فاقد شناسنامه است، نوع نژاد (یا درصد خلوص) یا وضعیت ثبت به هیچ وجه نشان‌دهنده کیفیت و به‌ویژه بهره‌وری نیست. در حقیقت، دام‌های دورگه نسبت به نژاد اصیل خود سخت‌تر، باداوم‌تر و تولیدکننده‌ترند و این‌ها مواردی هستند که بر روی شرایط پرورش گوسفند و به ویژه در پرورش گوسفند به روش نوین مؤثر خواهد بود.
«برتری» دام‌های دورگه در درجه اول به دلیل «هتروز» یا «قدرت ترکیبی» آنها است؛ یک پدیده طبیعی که به موجب آن عملکرد فرزندان نژادهای برتر گوسفندی از عملکرد متوسط نژادهای والد بهتر است. هتروزیس یکی از انواع جفت گیری است که هنگامی که میش دورگه با قوچ دورگه جفتگیری می‌کند به حداکثر مقدار خود می‌رسد. اثرات هتروزیس افزایشی است. به عبارت دیگر: صفات فردی به اضافه صفات پدری به اضافه صفات مادری. صفاتی که به انتخاب پاسخ ضعیفی از خود نشان می‌دهند، به طور کلی دارای سطح بالاتری از هتروز هستند. هتروزیس در نژادهای جدیدتر «ترکیبی» مانند کاتادین و پولی‌پی (Polypay) به میزان کمتری اتفاق می‌افتد.
یکی دیگر از مزایای ایجاد نژاد جدید در انواع گوسفندان خاصیت مکمّلیت نژاد است. مکملیت نژاد زمانی است که ضعف یا ضعف‌های یک نژاد با قدرت یا قدرت‌های نژاد یا نژادهای دیگر جبران شود و بالعکس. هنگام استفاده از خاصیت مکملیت نژادی، استفاده از نژادها در نقش‌های مناسب آنها مهم است. به عنوان مثال: جفت‌کردن نژاد سافولک به کاتادین برای تولید بره‌های دورگه، قدرت رشد و نوع گوشت برتر سافولک را با خصوصیات برجسته مادری کاتادین متعادل می‌کند. جفت‌کردن معکوس (نژاد مادر از سافولک و نژاد پدر از کاتادین) از نظر ژنتیکی ویژگی‌های یکسانی ایجاد خواهد کرد، اما این کار، استفاده از نژادها در نقش‌های مناسب‌شان نخواهد بود.
تا زمانی که هدف، پرورش و فروش گوسفندهای اصیل و یا ثبت‌شده دارای شناسنامه نباشد، تقریباً همیشه بهتر است که گوسفندان دورگه پرورش داده شوند. این امر خصوصاً در مورد کسانی که در زمینه پرورش گوسفند مبتدی به‌حساب می‌آیند، بسیار صدق می‌کند. بهتر است آموزش و شروع کار دامپروری را با حیوانات بادوام‌تر و کم‌هزینه «تمرین» کنید. ما به عنوان تولیدکننده و پرورش‌دهنده گوسفند، تمایل داریم وقتی پول زیادی برای حیوانات نژاد اصیل می‌پردازیم هم بهانه بگیریم. پرورش‌دهندگان گوسفند بیشتر احتمال دارد که یک میش یا قوچ دورگه کم‌قیمت‌تر را گلچین و انتخاب کنند.
دسته‌بندی‌های نژادی
اغلب اوقات بهتر است به «انواع» نژاد نگاه کنیم تا نژاد تکی گوسفند. انواع نژادها دارای خصوصیات مشترک هستند و معمولاً می‌توانند در یک برنامه تولید مثل جایگزین یکدیگر شوند. روش‌های مختلفی برای طبقه‌بندی نژادهای گوسفند وجود دارد؛ از جمله هدف، کاربرد، رنگ صورت، نوع پشم و نخ و الیاف و ویژگی‌های مختلف فیزیکی یا عملکردی.
هدف
مفیدترین راه برای دسته‌بندی انواع گوسفندان با توجه به هدف اصلی آنها انجام می‌شود یعنی بر مبنای گوشت، پشم یا لبنیات. با این که اکثر نژاد گوسفندان دومنظوره (یعنی گوشت و پشم تولید می‌کنند) و برخی حتی سه‌منظوره هستند (فراورده‌های لبنی، گوشت و پشم)، اما بیشتر نژادهای گوسفند در تولید گوشت، پشم یا لبنیات برتری دارند و به‌ندرت نژادی برای دو عامل . هدف یا سه عامل نسبت به سایر نژادها برتری خواهد داشت.
بنابراین ، اگر قصد داریدکاربردهای شیری از گوسفندان انتظار داشته باشید، باید نگاه دقیقی به شرایط پرورش گوسفند داشته و نباید نژاد گوشتی را انتخاب کنید، حتی اگر این نژاد برای تغذیه بره‌های خود شیر تولید کند. همچنین ، اگر هدف اصلی شما پرورش گوسفند به روش نوین یا سنتی برای تولید گوشت است، نباید نژاد پشمی را انتخاب کنید حتی اگر پشم گوسفندان گوشتی چیده شود. به‌عنوان مثال به طبقه‌بندی نژادهای گوسفندی در آمریکا بر اساس اهداف اولیه‌شان اشاره می‌کنیم:
| پشمی | گوشتی | دو یا چندهدفه بودن | سایر ویژگی‌ها، نادر |
| پشم ظریف:
کورموی آمریکایی بورولا مرینو دلاین مرینو دِبوئیه یا دِبو رامبوئیه پاناما |
مویی:شکم‌سیاه آمریکایی
شکم‌سیاه باربادوس دورپر کاتادین رومانوف رویال سفید سنت آگوستین سنت کرویکس ویلتشایر هورن (نژاد سفیدرنگ انگلیسی) |
پشمی:
کلمبیا کوری‌دِیل فنلاندی ایسلندی پولی‌پِی مرینو گوشتی آفریقای جنوبی تارگی |
گوسفند سیاه کوهستان ولش چندرنگ کوهستانی کالیفرنیا کلان‌فارِست فلوریدا کرَکر گوتلند بومیِ گالف‌کوست هِردویک هاگ آیلند ژاکوب کاراکول کری‌هیل ناواهو چورو راکا شِتلند سواِی والیس بینی‌سیاه |
| پشم بلند:
لایکستر صورت‌آبی بوردر لایکستر کوپ‌وُرث کاتسوولدز پشم‌بلند لایکستر لینکولن پرندال رامنی صورت‌سیاه اسکاتلندی تیس‌دِیل ونزلی‌دِیل |
پشمی:
بوردر چِویوت سرخ کالیفرنیایی شاروله دورسِت همشایر ایل دو فرانس مونتادیل چِویوت شمالی آکسفورد ریدو آرکوت شروپشایر ساوت‌داون سافولک تکسل تونسی |
شیری:
عواسی فریزی شرقی لَکون |
استفاده
انواع گوسفندان غالباً از این نظر که آیا اگر در برنامه‌های تولید مثل و انواع جفت گیری مورد استفاده قرار بگیرند، به عنوان قوچ یا میش عملکرد مناسب‌تری از خود نشان خواهند داد، دسته‌بندی می‌شوند. نژاد قوچ از نظر رشد و ویژگی‌های بدنی (گوشت) عالی است در حالی که نژاد میش از نظر آمادگی جسمانی (به عنوان مثال طول عمر، مقاومت در برابر انگل‌ها)، صفات تولید مثلی (مانند بلوغ اولیه، باروری و تولید شیر) و گاهی اوقات تولید پشم (طول تکه پشم (Staple)، قطر پشم).
نژادهای قوچ غالباً «قوچ‌های پایانه» نامیده می‌شوند زیرا فرزندان حاصل از جفتگیری آنها همگی به بازار عرضه می‌شوند (خاتمه می‌یابند) در حالی که بره‌هایی که توسط یک قوچ دارای صفات مادری مانند نژاد فنلاندیبه دنیا می‌آیند، معمولاً به عنوان جایگزین گله (میش) نگهداری می‌شوند. محبوب‌ترین نژاد نر پایانه‌ای در ایالات متحده سافولک است. همپشایرها نیز برای این منظور محبوب هستند. در اروپا، تکسل محبوب‌ترین نوع نوع نژاد نر (قوچ) بازار است. نژاد تکسل به عنوان یک نژاد پایانه‌ای در ایالات متحده محبوبیت بیشتری پیدا می‌کنند، به خصوص اگر بره‌ها در مرتع به پایان برسند.
برخی از نژادهای گوسفند به عنوان دومنظوره محسوب می‌شوند زیرا دارای صفاتی هستند که آنها را برای قرار گرفتن ذیل عنوان نژاد قوچ یا میش، مناسب می‌کند. نمونه‌هایی از نژادهای دومنظوره که در آمریکای شمالی رایج هستند و در صنعت دامپروری مورد استفاده قرار می‌گیرند، شامل دورپر، دورسِت، کلمبیا و چویوتِ شمال کشور است.
برخی از نژادهای گوسفندان در گروه گوسفندان «لندریس» قرار می‌گیرند. لندریس (Landrace) نژادی است که به صورت محلی سازگار شده و با گذشت زمان و در شرایط طبیعی رشد می‌کند. نژادهای لندریس بیشتر از انتخاب مصنوعی تحت تأثیر انتخاب طبیعی قرار می‌گیرند و این در حالی است که می‌دانیم که بیشتر نژادهای محبوب امروزی از انتخاب مصنوعی شکل گرفته‌اند. نژادهای لندریس یک منبع ژنتیکی بسیار ارزشمند و با اهمیت در زمینه پرورش گوسفند محسوب می‌شوند. بسیاری از انواع گوسفندان نادر یا میراث‌دار لندریس هستند.
رنگ صورت
نژاد گوسفندان پشمی اغلب بر اساس رنگ صورت طبقه‌بندی می‌شوند. نژادهای سیاه و سفید یا غیر سفید (به عنوان مثال سافولک ، همپشایر، شروپشایر، آکسفورد و ساوت‌داون) از نظر صفات رشد و ویژگی‌های بدنی برتری دارند، در حالی که نژادهای سفیدپوست (به عنوان مثال رامبویه، تارگی و پولی‌پی) از نظر دارا بودنِ صفات مادری و پشمی برتر هستند.
صفات
در بعضی از کشورها، گوسفندان صورت‌سیاه به‌شدت مورد تبعیض قرار می‌گیرند زیرا رشته‌ها و موهای تیره موجود در پشم آنها می‌تواند پشم‌چینی را آلوده کند. در استرالیا، که شرایط پرورش گوسفند در بسیاری از مناطق آن وجود دارد، نژاد سافولک سفید برای جلوگیری از این مشکل توسعه داده شدند. برخی تلاش‌ها در ایالات متحده ذیل پرورش گوسفند به روش نوین برای ایجاد نژاد مشابه و صورت‌سفید از نوع قوچ پایانه‌ای در حال انجام است.
الیاف یا نوع پوشش
یکی از متداول‌ترین روش‌ها برای دسته‌بندی نژادهای گوسفند غیر از انواع جفت گیری، بستگی به نوع الیاف یا نوع پوشش آنها دارد. در بدن همه گوسفندان هم مو و هم الیاف پشمی رشد می‌کند. نژادهای مویی، الیاف مویی بیشتری نسبت به الیاف پشمی دارند و معمولاً سالانه پوشش خود را می‌ریزند. بعضی از نژادهای مویی الیاف پشمی کمی در پوشش خود دارند خصوصاً اگر در آب‌وهوای گرم پرورش یابند. گوسفندان مویی معمولاً نیازی به پشم‌چینی، چیدن موهای بین پاها یا چیدن دُم ندارند.
برعکس، نژادهای پشمی دارای الیاف پشمی بیشتری هستند و باید حداقل سالی یک بار قیچی شوند. در حالت ایده‌آل، گوسفندهای پشمی اگر قبل از زاییدن بره‌ها پشم‌چینی نشوند، باید پشمهای بین پاهایشان چیده شود. منظور از چیدن پشمهای بین پاها (Crutching) نواحی اطراف واژن و پستان است گوسفندان است. پایه و اساس همه گوسفندان گوسفند مویی بوده است. لایه‌های نرم و کوتاه (زیرین) موی گوسفندان مویی در روندهای انتخاب مصنوعی برخی از انواع گوسفندان به طور موفقی عمل کرد و منجر به توسعه نژادهای پشمی امروزی شد.
به طور ایده‌آل، در صورتی که هدف تولید پشم کیفیت بالا است، گوسفندان مویی و گوسفندهای پشمی نباید با هم در یک مرتع یا زمین بزرگ شوند. دلیل این امر آن است که الیاف موی گوسفندهای مویی ممکن است پشم گوسفندان پشمی را آلوده کند. خطر آلودگی ممکن است کم باشد اما از آن‌جا که این امکان وجود دارد، بعضی از کارخانه‌های تولید و تهیه پشم از گله هایی که گوسفندان پشمی و مویی را به همدیگر می‌آمیزند پشم خریداری نمی‌کنند. برای جلوگیری از آلودگی گیره‌های پشمی، باید پشمهای مخلوط‌شده از گوسفندهای پشمی و مویی باید دور ریخته شوند.
گوسفندهای با پشم ظریف و مرغوب
در گوسفندهایی که دارای پشم ظریف هستند الیاف پشمی با کمترین قطر (معمولاً کمتر از 22 میکرومتر) رشد می‌کنند. طول آنها کوتاه‌تر است و حاوی بیشترین لانولین (موم پشم یا چربی) است. اگرچه برخی از الیاف پشمی ظریف بازده بالایی دارند اما الیاف پشم ظریف معمولاً درصد کمتری از الیاف تمیز را نسبت به پشمهای بلند و درشت تولید می‌کنند. پشم ظریف باارزش‌ترین پشم در بازار تجاری است زیرا از آن برای ساخت باکیفیت‌ترین لباس‌های پشمی استفاده می‌شود و بیشترین کاربرد را دارد. اگر از پشم نازک در لباس‌هایی که نزدیک پوست هستند استفاده شود، کمتر دچار خارش می‌شوند.
گوسفندهای پشم‌ظریف دارای مقاومت و عمر طولانی هستند. بیشتر آنها اصل و نسب خود را به مرینو اسپانیایی می‌رسانند. گوسفندهای پشم‌ظریف غریزه هجومی قوی دارند و به‌خوبی با آب‌وهوای خشک مناطقی مانند آفریقای جنوبی، استرالیا و غرب ایالات متحده و کانادا سازگار هستند. گوسفندهای پشم‌ظریف (بیشتر رامبوئیه) و دورگه‌های آنها پرتعدادترین گوسفندان در صنعت گوسفند ایالات متحده هستند. در سراسر جهان، گوسفندهای پشم ظریف تقریباً 50 درصد از جمعیت کل گوسفندان را تشکیل می‌دهند.
گوسفندان پشم‌بلند
در انتهای دیگر طیف، انواع گوسفندان پشم‌بلند یا درشت قرار دارند. آنها الیاف پشمی را رشد می‌دهند که دارای قطر بیشتر (معمولاً بیش از 30 میکرومتر) و طول تکه‌پشم (Staple) بیشتری هستند. پشم آنها فیبر تمیز بیشتری تولید می‌کند زیرا معمولاً حاوی لانولین کمتری است. پشم گوسفند پشم فرشی (Carpet Wool Sheep) حتی از پشم نژاد گوسفندان پشم‌بلند نیز بلندتر و ضخیم‌تر است. گوسفندهای پشم‌بلند در مواردی که منابع غذایی فراوان باشد بهترین عملکرد را از خود نشان می‌دهند.
یکی از عوامل اثرگذار بر شرایط پرورش گوسفند آب‌وهوا است و این عامل حتی در مطالعات انجام‌شده بر روی روش‌های پرورش گوسفند به روش نوین در کنار سایر عوامل به طور جدی بررسی شده‌است. گوسفندهای پشم‌بلند معمولاً در آب‌وهوای خنک و مرطوب مانند انگلستان، نیوزیلند و جزایر فالکلند وجود دارند. بسیاری از نژادهای پشمی بلند در ایالات متحده می‌توانند اصل و نسب خود را به جزایر انگلیسی برسانند. پشم گوسفند نژادهای پشم‌بلند، مورد علاقه ریسندگان و بافندگان دستی قرار می‌گیرد.
گوسفند پشم متوسط
طول و قطر الیاف پشمِ گوسفندان پشم‌متوسط بین ریز و بلند است. بیشتر نژادهای نوع گوشتی پشم متوسط تولید می‌کنند. گوسفندهای پشم‌متوسط حدود 15 درصد از جمعیت گوسفندان جهان را تشکیل می‌دهند و از محبوب‌ترین نژادهای ایالات متحده هستند.
گوسفند مویی
تخمین زده می‌شود که گوسفندان مویی حدود 10 درصد از جمعیت گوسفندان جهان را تشکیل می‌دهند و محبوبیت آنها در آب‌وهوای معتدل مانند آمریکای شمالی و اروپا در حال افزایش است. در ایالات متحده، دو نوع گوسفند مویی وجود دارد: نژادهای «بهبودیافته» و «بهبودنیافته» (یا نژادهای لندریس). نژادهای بهبودنیافته نژادهای گوسفندی بومی‌ای هستند که به‌خوبی با محیط محلی که در آن تکامل یافته‌اند سازگار شده‌اند. به عنوان مثال، می‌توان به نژادهای باربادوس، شکم‌سیاه و سنت کرویکس اشاره کرد.
اعتقاد بر این است که نژاد شکم‌سیاه آمریکایی یا «باربادوس» نژادی ترکیبی بین نژادهای باربادوس شکم‌سیاه ، موفلون و رامبوئیه است. شاخ ویلتشایر گوسفندی است ریخته و بومی جزایر انگلیس است. انواع گوسفندان اصلاح‌شده مویی ترکیبی میان نژادهای گوسفند مویی و نژادهای پشمیِ نوع گوشتی است. به عنوان مثال می‌توان به نژادهای دورپر، کاتادین، رویال سفید و سنت آگوستین اشاره کرد.
گوسفندان مویی نیز می‌توانند از نظر محل تولد متفاوت باشند. برخی از نژادهای مویی از آب‌وهوای گرمسیری نشأت می‌گیرند (به عنوان مثال باربادوس شکم‌سیاه و سنت کرویکس). این نژادها تمایل به مقاومت بیشتری در برابر انگل‌های دامی دارند. نژادهای دیگر از مناطق خشک ناشی شده و بهترین تطبیق را با شرایط مشابه دارند (به عنوان مثال، نژادهای دورپر و دامارا).
پشمهای ویژه
نژادهای زیادی وجود دارند که پشم‌هایی از نوع مخصوص تولید می‌کنند. پشم گوسفند پشم‌فرشی درشت‌ترین پشم تولید‌شده توسط گوسفندان است. همان‌طور که از نام آن پیداست، از پشم گوسفند پشم‌فرشی برای ساخت فرش استفاده می‌شود. نژادهایی از گوسفندان که دو پوشش پشمی دارند، دارای یک پوشش بیرونی بلندتر و یک پوشش کوتاه ظریف زیرین هستند. نژادهای بدوی انواع مشابهی از پشم گوسفند (داخلی و خارجی) دارند که به طور طبیعی می‌ریزند. چند نژاد وجود دارند که پشم گوسفندان آنها از یک الگوی خاص رنگی تبعیت می‌کند. نژاد شِتلند پشم را در وسیع‌ترین طیف رنگی نسبت به سایر نژادها تولید می‌کند. نژاد ژاکوب نیز یک پشم خال‌خالی تولید می‌کنند. به عنوان نمونه می‌توان به دسته‌بندی نژادهای گوسفندان آمریکا بر اساس نوع پشم یا پوشش به شکل زیر اشاره کرد:
| ویژه | پشم‌بلند (ضخیم) | پشم‌متوسط (گوشتی) | ظریف
|
| پشم‌فرشی:
عواسی هردویک کاراکول آمریکایی چهره‌سیاه اسکاتلندی رنگی: چندرنگ کوهستانی کالیفرنیا سیاه کوهستان ولش گوتلند ژاکوب آمریکایی رومانوف دوپوششی یا بَدَوی: ناواهو-چورو ایسلندی راکا شتلند سوای |
لایکستر صورت‌آبی
بوردر لایکستر کوپ‌وُرث کاستوولد لایکستر پشم‌بلند لینکلن پرن‌دیل رامنی تیس‌واتر والیس بینی‌سیاه ونزلی‌دیل |
ساوت‌دان عروسکی
بوردر چِویوت شاروله کلان‌فارِست دورسِت فاوریدا کرَکر بومی کوست‌گولف همپشایر هاگ‌آیلند ایل دو فرانس کری‌هیل مونت‌دیل چویوت شمال کشور پاناما آکسفورد ریدو آرکوت رُم‌دیل سانتاکروز شروپشایر ساوت‌داون سافولک تکسل تونسی |
کورمو آمریکایی
مرینو بورولا دبوئیه رامبوئیه مرینو گوشتی آفریقای جنوبی |
| مویی | متوسط (دومنظوره) | ||
| شکم‌سیاه آمریکایی
شکم‌سیاه باربادوس دورپر کاتادین گوسفند رنگی صحرائی رویال سفید سنت آگوستین سنت کرویکس ویلتی‌پُل ویلتشایر هورن |
کلمبیا
کوری‌دیل فریزی شرقی فنلاندی پاناما پلی‌پی تارگی |
سایر خصوصیات
نوع دُم
بعضی از انواع گوسفندان به دلیل اینکه نوع خاصی از دم دارند در یک گروه قرار می‌گیرند. نژاد گوسفندان دم‌کلفت یا دنبه‌ای تقریباً 25 درصد از جمعیت گوسفندان جهان را تشکیل می‌دهند. آنها به‌خوبی با مناطق خشک سازگار هستند و بیشتر در آفریقا و آسیا یافت می‌شوند. در میان نژادهای ایالات متحده، کاراکول دم‌کلفت محسوب می‌شود، در حالی که نژادهای تونسی و دورپر اجدادِ دم‌کلفت دارند. اگرچه هیچ‌یک از این نژادها رسوبات چربی قابل‌توجهی در دم ندارند، عواسی (که اخیراً از طریق اسپرم و به شکل مصنوعی و با شیوه‌های پرورش گوسفند به روش نوین به دنیای گوسفندان معرفی شده‌است) نیز گوسفندی دم‌کلفت است.
ایالات متحده خانه چندین نژاد از گوسفندهای دُم‌کوتاه یا دُم‌موشی شمال اروپا است: نژاد فنلاندی، رومانوف، فریزی شرقی، شتلندی، ایسلندی و سوای. دم این نژادهای دمُ‌کوتاه نیازی به کوتاه‌شدن ندارد. این نژادها علاوه بر دنبالچه‌های منحصربه‌فردشان، به دلیل تکثیر (زاده‌های بزرگ‌شان) معروف هستند. البته لازم به ذکر است که شرایط پرورش گوسفند نیز از جمله عواملی است که بی‌تردید بر روی مقدار زاد ولد و جثه بره‌ها اثرگذار خواهد بود.
تکثیر
برخی از نژادهای گوسفند به دلیل باروری و زایمان‌شان شناخته شده‌اند: به‌دنیا‌آوردن زاده‌های بزرگ! از نژادهای بزرگ‌زای گوسفند می‌توان به فنلاندی، رومانوف و مرینو بورولا اشاره کرد. بسیاری از نژادهای گوسفند مویی نیز از قدرت باروری خوبی برخوردار هستند. مرینو بورولا در این میان قابل‌ذکر است زیرا دارای یک ژن واحد است که مسئول سرعت باروری بالای آن است. ژن باروری می‌تواند به نژادهای دیگر منتقل شود.
یک ژن منحصربه‌فرد در باروری نیز در گوسفندان نژاد ایسلندی و کمبریج و همچنین نژاد Hu چینی مشخص و جداسازی شده‌است. در اکثر نژادهای گوسفند، اندازه زاده‌ها یک صفت کمی است که تحت تأثیر ژن‌های مختلف و بعضاً انواع جفت گیری قرار دارد. با وجود وراثت‌پذیری کم، باروری (یا اندازه زاده‌ها) صفتی است که اکثر تولیدکنندگان گوسفند باید آن را انتخاب کنند، با این فرض که محیط تولید انواع گوسفندان برای پرورش چندین بره مناسب باشد.
نژادهای نادر و با ارزش میراث طبیعی
سازمان‌ها و اشخاصی وجود دارند که به حفاظت از نژادهای کمیاب و میراث طبیعی دام‌ها اختصاص دارند. نژادهای میراثی نژادهایی هستند که در طول تاریخ پرورش یافته‌اند – نژادهای دوره گذشته – در حالی که نژادهای نادر نژادهایی هستند که تعداد حیوانات و ثبت‌نام آنها محدود است. بسیاری از نژادهای میراثی نیز نژادهایی کمیاب هستند. سازمان حفاظت از نژادهای نادر دامی، آنها را به چند دسته طبقه‌بندی می‌کند:
- بحرانی
- در معرض خطر
- تحت نظارت
- در حال بهبود شرایط
- تحت مطالعه
ناواهو چورو قدیمی‌ترین نژاد گوسفند در ایالات متحده در نظر گرفته شده‌است. نژاد گوسفند بومی خلیجی (Gulf Coast) و کراکرهای فلوریدا نیز نژادهای بسیار قدیمی هستند. هر سه این نژادها از گوسفندهایی هستند که مهاجرین اسپانیایی به دنیای جدید آمریکا آورده‌اند. چوروها گوسفندهای مقاومی هستند که برای آب‌وهوای خشک مناسب‌اند، در حالی که گوسفندهای بومی خلیجی و کراکرها به دلیل مقاومت در برابر انگل‌ها شناخته می‌شوند زیرا به طور طبیعی تحت آب‌وهوای گرم و مرطوب جنوب شرقی ایالات متحده رشد کرده‌اند.
یکی از نژادهایی که از نظر تاریخی دارای اهمیت است، نژاد پشم‌بلند لایکستر است. بنیاد ویلیامزبورگ تلاش برای حفظ این نژاد پشم‌بلند را بر عهده دارد. گوسفندهای هاگ آیلند در جزایر سد ویرجینیا زندگی می‌کنند و اکنون در کوه ورنون، محل تولد جورج واشنگتن پرورش داده می‌شوند. سانتاکروز نژاد دیگری است که از طریق انتخاب طبیعی در جزایر کانال کالیفرنیا تکامل یافته است.
در حالی که نژادهای نادر و میراثی معمولاً دیگر از اهمیت تجاری برخوردار نیستند، حفظ ژنتیک آنها بسیار مهم است. علاوه بر این، ممکن است برخی از نژادهای میراثی مقاوم‌تر و قوی‌تر از بسیاری از نژادهای محبوب‌تر باشند که توسط حلقه نمایش یا انتخاب مصنوعی تغییر یافته است. نژادهای میراثی به‌ویژه برای مزارع کوچک، کاربردهای سرگرمی یا مزارع تاریخی یا املاک ایده‌آل هستند.
انتخاب نژاد میش در انواع گوسفندان
هنگام انتخاب نژاد یا نوع میش، بسیاری از عوامل مهم هستند.
- سازگاری با محیط پرورش
- نوع پوشش یا پشم
- سطح و میزان تولید مثل
- زمان و دفعات بره‌زایی و زایمان
- سطح مراقبت
تطبیق‌پذیری
در حالی که نژاد گوسفندان مختلف را می‌توان در هر مکان جغرافیایی پرورش داد، انتخاب گوسفندان از نژادهایی که منطبق با محیطی هستند که قرار است در آن پرورش یابند، امری منطقی به شمار می‌آید و از جلمه موارد مهم در شرایط پرورش گوسفند است. به عنوان مثال، نژادهایی که دارای پشم ظریف هستند و گوسفندان مویی (که ریشه و اساس محیط طبیعی‌شان به صحرا بازمی‌گردد) گزینه‌های خوبی برای آب‌وهوای گرم و خشک محسوب می‌شوند که ممکن است در آن محیط‌ها خوراک کمیاب باشد. در مناطق گرم و مرطوب (گرمسیری)، نژادهایی مانند بومی خلیجی ساحلی، کرَکرهای فلوریدا یا گوسفندان مویی (از ریشه گرمسیری) به دلیل تحمل گرما و مقاومت در برابر انگل‌ها، گزینه‌های خوبی هستند.
در مناطق سرد و مرطوب که مواد غذایی در آنها زیاد است، نژادهای پشم‌بلند و گوشت گزینه‌های خوبی هستند. از آن‌جا که نژادهای شیری و نژادهایی که فرزندان زیادی به دنیا می‌آورند معمولاً تحت سیستم‌های مدیریت فشرده پرورش می‌یابند، سازگاری با محیط زیست معمولاً از اهمیت کمتری برخوردار است. بعضی از گوسفندان با آب‌وهوای مختلف سازگار هستند. به عنوان مثال، گوسفندهای مویی وقتی که در آب‌وهوای سردتر پرورش می‌یابند، پوشش‌های ضخیم‌تری (یعنی مقدار پشم بیشتری) ایجاد می‌کنند. این نکته نیز صادق است که با گذشت زمان هر گوسفندی با محیط سازگارتر می‌شود. با این وجود، عمل انتخاب نژاد مناسب گوسفندان و پرورش گوسفند به روش نوین می‌تواند توسعه را تسریع کند.
نوع پشم یا پوشش
نوع پشم یا پوشش مورد نظر بدیهی است که هنگام ایجاد گله گوسفندان مورد توجه قرار می‌گیرد. اگر نمی‌خواهید گوسفندان خود را پشم‌چینی کنید، تنها انتخاب شما به ناچار گوسفندان مویی (یا پرورش بز!) خواهد بود. برای بازار پشم تجاری انواع گوسفندان (فروش به انبارها کارخانه‌های پشم)، پشم میش‌های پشم‌ظریف و دورگه‌های آنها پول بیشتری به همراه خواهد داشت. به دلیل عدم وجود موها و تارهای تیره در پشم، پشم نژادهای صورت‌سفید مطلوب‌تر از پشم نژادهای سیاه و یا سایر نژادهای غیرسفید است.
اگر بازار پوست دباغی‌نشده مورد توجه باشد، پوست‌های نژاد گوسفند سفید و نژادهای دارای پشم ظریف در بازار تجاری مطلوب‌تر خواهند بود. اگر به تولید پشم برای مصارف ریسندگی دستی علاقه داشته باشید، می‌توان بر اساس آن هر نژاد گوسفند پشمی را پرورش داد، اما به نظر می‌رسد که پشم نژادهای پشم‌بلند و نژادهای خاص بیشترین تقاضا را داشته باشد. پشم‌ها و پوست‌های دباغی‌نشده رنگ‌دار و غیریک‌دست طبیعی نیز در بازارهای جاویژه (Niche Market) مطلوب هستند. بازارهای جاویژه بخش‌های کوچک‌تری از یک بازار محلی را تشکیل می‌دهند که بر روی خرید و فروش یک یا چند کالای مشخص متمرکز شده باشند. بازار چرم یک بازار دست‌نخورده در ایالات متحده است. پوست‌های دباغی‌نشده گوسفندان مویی باکیفیت‌ترین چرم را تولید می‌کنند.
سطح تکثیر و تولید مثل
انواع جفت گیری از موارد بسیار مهمی است که می‌تواند در سطح و میزان رشد بره‌ها اثرگذار باشد. همه پرورش‌دهندگان خواهان زاده‌های بزرگ گوسفندی نیستند. همچنین همه محیط‌های تولید نمی‌توانند از میش‌های پربازده از نظر بره‌زایی، پشتیبانی کنند. از طرف دیگر، میش‌هایی که فقط یک بره به دنیا می‌آورند معمولاً سودآور نیستند مگر اینکه هزینه‌های خوراک و هزینه‌های کلی بسیار پایین باشد. انتخاب نژاد می‌تواند تأثیر زیادی بر میزان تولید مثل گله داشته باشد. میش‌های نژاد پربازده تعداد ۳ یا بیشتر از ۳ عدد بره به دنیا می‌آورند.
همچنین میش‌هایی که به لحاظ ژنتیکی حاوی 50 درصد یا بیشتر از یک نژاد پربازده هستند، معمولاً به مقدار ۲۰۰ درصد در بره‌زایی افزایش ایجاد می‌کنند. میش‌هایی که این ویژگی را به میزان 25 درصد دارند و از یک نژاد پربازده باشند، قادر به افزایش ۲۰۰ درصدی بره‌زایی هستند. گوسفندان مویی، با اصالت‌های گرمسیری، معمولاًقادر هستند تا بیش از 200 درصد در بره‌زایی افزایش ایجاد کنند. با مدیریت و تغذیه مناسب، بسیاری از نژادهای دیگر قادر به افزایش دادن سطح بره‌زایی به مقدار 200 درصد خواهند بود.
البته لازم به ذکر است که انواع گوسفندان را می‌توان برای تولید بره‌های بزرگ‌تر انتخاب کرد اگرچه این امر به یک تعهد طولانی‌مدت احتیاج دارد زیرا اندازه زاده‌ها فقط حدود 10 درصد قابلیت توارث دارد. علاوه بر این، تعداد بیشتر زاده‌های گوسفندی زمانی ارزشمند است که بره‌های باکیفیتی از نژاد گوسفندان مختلف تولید شود و بتوان بره‌های اضافی را با سودآوری در بازار پرورش داد. بسیار مهم است که میزان تولید مثل و زادآوری با محیط تولید گوسفندان و سطح (مهارت) مدیریت مطابقت داشته باشد که همه این موارد ذیل شرایط پرورش گوسفند طبقه‌بندی می‌شوند.
زمان بره‌زایی و بره‌گیری از گوسفندان
در آب‌وهوای معتدل، بیشتر گوسفندان بره‌های خود را به صورت فصلی پرورش می‌دهند و از نظر زیست‌شناختی برای جفتگیری در پاییز که طول روزها کوتاه‌تر است «برنامه‌ریزی» شده‌اند تا در اواخر زمستان یا بهار هنگامی که مراتع شروع به سبز شدن می‌کنند، بره‌های خود را به دنیا بیاورند (البته به همین نسبت، شکارچیان گوسفندان مانند گرگ‌ها و کایوت‌ها یا در برخی مناطق خرس‌ها و سایر جانوران وحشی نیز بره‌هایی برای تغذیه خواهند داشت!). برای بره‌زایی «خارج از موعد» که بخواهد مغایر با «قاعده» بیان‌شده در بالا باشد، شما باید نژادهایی (یا گوسفندهای منفردی) را انتخاب کنید که در دوره‌های مختلف سال قادر به تولید مثل باشند. البته همه این موارد ممکن است در پرورش گوسفند به روش نوین تفاوت‌های عمده یا جزئی داشته باشد.
در ایالات متحده آمریکا، دورسِت بیشتر به دلیل توانایی بره‌زایی‌اش در تمام طول سال شناخته می‌شود، اگرچه تفاوت‌های قابل‌توجهی در این نژاد از نظر این صفت ویژه یعنی بره‌زایی وجود دارد و یکی از دلایل آن انواع جفت گیری در دل افراد خود این نژاد است. در حقیقت، دورست شاخ‌دار یا همان (Horn Dorset) معمولاً از نظر تولید مثل خارج از فصل نسبت به دورست بدون شاخ برتر است. این بدان دلیل است که بسیاری از دورست‌های بدون شاخ برای بهبود عملکرد در حلقه‌های نمایشی و نه به خاطر ویژگی‌های تولیدی پرورش داده می‌شوند.
نژادهای دیگر با دوره‌های تولید مثلی طولانی‌تری دارند، شامل گوسفندهای با پشم ظریف (به عنوان مثال رامبوئیه و مرینو)، گوسفندهای مویی، نژاد فنلاندی، پلی‌پی و کاراکول هستند. نژادهایی که بیشترین ویژگی‌های فصلی را در عادت‌های تولیدمثلی‌شان دارند، نژادهای پشم‌بلند و نژادهای گوشتی با اصالت انگلیسی هستند.
هر نژاد گوسفندی را می‌توان برای توانایی بره‌زایی در پاییز انتخاب کرد. بره‌زایی بهاره را می‌توان با کنترل نور یا دست‌کاری هورمونی نیز به دست آورد. رهاسازی داخلی کنترل‌شده داروها یا به اختصار (CIDR) اکنون برای استفاده در گوسفندان مورد تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا یا همان FDA قرار گرفته است. معرفی یک قوچ به گله می‌تواند فعالیت فحلی را در میش‌هایی که فعالیت‌های تولیدمثلی متناوب با دوره‌های استراحت مشخص دارند، تحریک کند.
سطح مراقبت و نگهداری
پرورش گوسفند نسبت به پرورش گاو گوشتی کار فشرده و زحمت بیشتری طلب می‌کند اما نژاد گوسفندی وجود دارد که نگهداری از آنها به طور طبیعی سخت‌تر بوده و یا به دلیل ماهیت آسان یا توانایی‌ای که در مراقبت از خود دارند انتخاب شده‌اند. چنین نژادهایی شامل گوسفندهای مویی، چِویوت‌های بوردر و چِویوت‌های شمال کشور، کوپ‌وُرث، نژادهای با پشم ظریف و برخی از نژادهای کمیاب یا میراثی (به عنوان مثال سوای، شتلند و نژاد ایسلندی) است.
نژادهایی از انواع گوسفندان که معمولاً به مراقبت (یا نیروی کار) بیشتری نیاز دارند، شامل نژاد گوسفندان گوشتی انگلیسی، نژادهای پشم‌بلند، نژادهای پربازده و شیری هستند. البته می‌توان هر دسته از گوسفندان را انتخاب و با اعمال شرایط پروش گوسفند مدیریت کرد تا میزان مراقبت (کار) مورد نیاز آنها به حداقل برسد. به عبارت دیگر، اگر می‌خواهید برای پرورش گوسفندان سخت کار کنید، این امکان برای شما وجود دارد و اگر می‌خواهید که گوسفندها برای شما کار کنند، می‌توانید از ویژگی‌های مراقبت آسان (به عنوان مثال بره‌زایی بدون کمک‌های جانبی، کمترین اصلاح و پیرایش سُم گوسفندان، حداقل میزان کِرم‌زدایی) در برنامه مدیریت و انتخاب خود استفاده کنید.
انتخاب نژاد قوچ
قبل از انتخاب نژاد قوچ، چه در روش‌های طبیعی و چه در حوزه‌های پرورش گوسفند به روش نوین ، شما باید هدف اصلی از این کار را تعیین کنید. آیا او برای ایفای نقش پدری بره‌هایی که قرار است در بازار به فروش برسند مورد استفاده قرار می‌گیرد یا می‌خواهید در گله جایگزین میش شود یا در انواع جفت گیری از او استفاده کنید؟ برای تولید قوچ‌هایی که قرار است جایگزین میش‌ها شوند، شما به یک قوچ با نوع پشم یا پوشش مناسب، تناسب اندام و ویژگی‌های مساعد تولیدمثلی نیاز دارید.
در بازار تولید گوسفند، برای تولید بره‌هایی که قرار است در بازار فروخته شوند، شما به قوچی احتیاج دارید که نقش پدر را برای بره‌هایی که قرار است در بازار(های) هدف مدنظرتان فروخته شوند، ایفا کند. به عنوان مثال، اگر می خواهید برای بازارهای اصلی، گوسفندهایی سنگین (که 100-140 پوند وزن داشته باشند) تولید كنید، انتخاب نژاد قوچ مورد استفاده شما با زمانی که قرار است گوسفندانی با میزان وزن (35 تا 50 پوند) یا در بازارهای محلی (60-120 پوند) تولید شوند، بسیار متفاوت خواهد بود.
دلیل این امر آن است که اگر قرار است نژادهایی با جثه درشت مانند سافولک و کلمبیا نقش پدری برای برخی بره‌ها داشته باشند، آن بره‌ها نباید از نژادهای سبک‌وزن باشند زیرا ماهیچه و چربی کافی ندارند تا ظرفیت ژنتیکی پدر خود را تحقق ببخشند. برعکس، بره‌هایی که نژادهای کوچک و متوسط مانند دورسِت و ساوت‌داون (Southdown) پدر آنها بوده‌اند، در صورت تغذیه با مواد مغذی به منظور وزن‌گیری، احتمالاً چاق خواهند شد زیرا این بره‌ها به طور ایده‌آل برای بازارهای بره‌های سبک‌وزن مناسب‌ترند.
برخی از تولیدکنندگان توانسته‌اند تقاضای گوشت از نژادهای خاص گوسفند را ایجاد کنند. به عنوان مثال، بسیاری از خریداران محلی بره‌های نژاد گوسفند مویی را دوست دارند زیرا آنها در میهن خود به گوسفندانی با ظاهر مشابه عادت کرده‌اند. گوسفندهای مویی و نژادهای پشمالوي درشت بخ طور ایده‌آلی برای بازار گوشت‌های یخی مناسب‌اند، زیرا گوشت آنها طعم مطبوع‌تری نسبت به بره‌های با پشم ظریف دارد. در عین حال، لازم به یادآوری است که رژیم غذایی تأثیر بیشتری بر عطر و طعم گوشت بره نسبت به ژنتیک آن دارد. گوشت بره تغذیه شده با غلات، طعم و مزه ملایم‌تری نسبت به بره‌ای که در چراگاه تغذیه شده‌است دارد.
در حقیقت، رژیم غذایی باید در هنگام انتخاب گوسفند نر برای گله‌های گوسفندان تجاری نیز در نظر گرفته شود. بره‌هایی که توسط قوچ‌هایی با نژادهای کوچک و متوسط به وجود می‌آیند در رژیم‌های غذایی مرتعی نسبت به بره‌هایی که توسط نژادهای بزرگ‌جثه به وجود می‌آیند چربی بیشتری خواهند داشت. برعکس، بره‌هایی از انواع گوسفندان که پتانسیل ژنتیکی بالاتری برای رشد دارند احتمالاً باید برای رشد در سیستم‌های پرواربندی مطلوب‌تر باشند. مقاومت به انگل (در نژاد قوچ) ویژگی مهم دیگری است که باید وقتی هدف به انتها رساندن کار بره‌ها در چراگاه است، در نظر گرفت. مدارک روزافزونی وجود دارد که نشان می دهد نژاد تکسل (Texel) نسبت به نژاد گوسفندان پشمی دیگر در برابر انگل‌ها مقاوم‌تر است. بنابراین، آنها انتخاب مناسبی برای ایفای نقش پدری برای بره‌هایی هستند که قرار است در چراگاه رشد کرده و کارشان به اتمام برسد.
قوچ‌های نژاد خالص اغلب نسبت به قوچ‌های دورگه بیشتر مورد استقبال هستند زیرا شباهت بیشتری در فرزندان آنها از نظر چهره و استایل بدنی وجود خواهد داشت. با این حال، قوچ‌های دورگه از نظر توانایی تولید مثل، خصوصاً در مورد امکان بره‌زایی خارج از فصل نسبت به قوچ‌های نژاد خالص از برتری برخوردارند. همچنین قوچ‌های دورگه ممکن است به شما امکان دهند ترکیب نژادی مورد نظر را در بره نژادی به دست آورید.
در این مقاله کوشیدیم تا با ذکر معیارها و موارد مهم ارتباط با شرایط پرورش گوسفند و موقعیت‌های شرط‌های پرورش گوسفند به روش نوین ، به ذکر مسائل مهمی که پرورش‌دهندگان گوسفند از منظر انواع جفت گیری باید مد نظر قرار دهند بپردازیم. شما می‌توانید برای کسب اطلاعات جامع‌تر در زمینه همه موارد مرتبط با پرورش گوسفند به زبان اصلی، از مطالب سایت sheep101 بهره ببرید.
همچنین مسیر ارتباطی زیر راهی‌ست که می‌توانید پیشنهادها و نظرات خود را با ما از طریق آن به اشتراک بگذارید.
