تولید بره و افزایش بهره‌وری آن در کسب و کار پرورش گوسفند مهم‌ترین راهکار برای رشد اقتصادی دامدار است. امروزه در دامداری صنعتی روش تولید مثل گوسفند و مدیریت گوسفندان به گونه‌ای پیش رفته است که افزایش تولید، کاهش هزینه‌های ثابت و افزایش سود دامدار، اصول پرورش گوسفند به روش نوین باشند. در ادامه برای آشنایی بیشتر با اصول پرورش دام سبک و بهره‌وری بیشتر از گوسفندها با افشار ژن همراه باشید.

آشنا شدن با مبانی و نحوه مدیریت تولید مثل گوسفند، انتخاب درست ماده‌ها و نرهای بارور، آمیزش موفق آن‌ها، فراهم کردن شرایط و امکانات مناسب در دنوره‌ی آبستنی و زایمان میش‌ها و فراهم کردن شرایط مطلوب برای رشد بره‌ها از تولد تا سن فروش از جمله مواردی است که هر دامداری برای رسیدن به سود اقتصادی مطلوب در مورد آن‌ها بداند.

تهیه شناسنامه یا تعیین هویت

کنترل کردن سلامت و انتخاب

مدیریت تغذیه و بهداشت دام

توجه به شرایط آب و هوایی

تعیین استراتژی تولید مثلی و تنظیم برنامه آمیزش

اقدامات بعد از آمیزش و حین آبستنی

مراقبت و نگهداری از بره‌های نوزاد

افزایش دانش و شناخت مشکلات تولید مثلی

اولین گام اقدامات مدیریتی

در زمره اقدامات مدیریتی در یک مزرعه گوسفند باید به شناسایی، ثبت مشخصات و تشکیل شناسنامه تولید مثلی برای هر دام اشاره کرد.

در بسیاری از گله‌های گوسفند و یا حتی یک مزرعه گوسفند، دامداران از وضعیت تولیدمثلی گذشته و حال گوسفندان اطلاعات دقیقی ندارند. تعیین کردن یک برنامه تولی مثلی مناسب و اجرا کردن برنامه‌هایی نظیر حذف و انتخاب دام‌های جایگزین در چنین محیط‌هایی کار دشواری خواهد بود.

تعیین کردن یک شناسنامه اولیه در گله یا مزرعه برای ثبت مشخصات هویتی و عملکردی دام‌ها لازم و ضروری است.

تهیه شناسنامه یا تعیین هویت

در گام اول برای تهیه شناسنامه برای دام‌ها نیاز است که هر دام شماره شناسایی داشته باشد. در گذشته از رنگ کردن بره‌ها و دام‌های بالغ یا داغ زدن روی بدن آن‌ها برای شناسایی استفاده می‌کردند. البته امروزه در پرورش گوسفند به روش نوین هیچ کدام از این راهکارها توصیه نمی‌َشود. در حال حاضر در دامداری صنعتی بعد از تولید بره نصب شماره یا پلاک گوش امری مرسوم و متداول است.

برای راحتی کار و جلوگیری از کار اضافه از همان پلاکی که برای بیمه دام‌ها استفاده می‌شود می‌توان به عنوان پلاک شناسایی آن‌ها نیز بهره برد. باید دانست که در پلاک شناسایی دام‌ها علاوه بر شماره شناسایی برای یک سری مشخصات دیگر نیز استفاده می‌شود.

از جمله مشخصاتی که در پرورش دام سبک نیاز است که در پلاک شناسایی آن‌ها ثبت شود باید به تاریخ تولد، جنس گوسفند، تیپ تولد آن (یک ‌قلو یا چند قلو بودن)، شماره شناسایی پدر، شماره شناسایی مادر، وزن تولد، تاریخ آبستنی‌های متوالی، تاریخ زایش، سابقه بیماری، سابقه قِصِری یا ناباروری و مشخصات بره‌های تولید شده از این دام اشاره کرد.

هر گونه تصمیمی در مدیریت گوسفندان نیاز به استفاده از اطلاعات شناسنامه‌ای دام دارد. تصمیماتی نظیر انتخاب، حذف، درمان، اجرای برنامه‌هایی در روش تولید مثل گوسفند یا اصلاح نژادی در گله، از جمله این اقدامات هستند.

گام دوم کنترل سلامت و انتخاب میش‌ها و قوچ‌های بارور

کنترل سلامت و انتخاب قوچ‌ها

کیفیت اسپرم و آمادگی قوچ برای جفت‌گیری موردی است که در نتایج باروری گله بسیار تاثیرگذار است. از جمله عواملی که بر بازده تولید مثلی قوچ در فصل‌های مختلف تاثیر می‌گذارد می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.

• تغییر حجم بیضه‌ها
• پروفایل هورمونی
• رفتار جنسی
• کیفیت اسپرم

باید دانست که تولید اسپرم در خارج از فصل تولید مثل (بهار و زمستان) متوقف نمی‌شود اما کیفیت این اسپرم کم یا زیاد خواهد شد. بیشترین باروری مربوط به اسپرم قوچ‌ها مربوط به فصل تولید مثل گوسفندان است. اواسط تابستان و فصل پاییز این بازه را تشکیل می‌دهند. در ضمن باید گفت که علاوه بر فصل، کیفیت تغذیه قوچ نیز بر اندازه غده‌های جنسی و تولید اسپرم در آن‌ها تاثیر می‌گذارد.

کنترل سلامت اندام تناسلی قوچ

سیستم تولید مثلی گوسفند نر شامل سه قسمت بیضه‌ها یا غده‌های اصلی، آلت تناسلی نرینه و غدد ضمیمه جنسی است. لازم به ذکر است که غده‌های ضمیمه جنسی از دیدرس دامدار به دور بوده و در محوطه شکمی قوچ قرار دارند. به همین دلیل در پرورش گوسفند به روش نوین برای کنترل سلامت جنسی قوچ توجه به آلت تناسلی و بیضه‌ها مهم‌تر از غده‌های ضمیمه است.

وظایف بیضه‌ها

بیضه‌های قوچ دو وظیفه مهم و عمده دارند که یکی تولید اسپرم بارور و دیگری ترشح هورمون تستوسترون است. وجود داشتن دو بیضه بزرگ و هم اندازه با یکدیگر در کیسه‌ی بیضه و اتصال محکم آن‌ها به زیر شکم، دلیلی بر توانایی جنسی قوچ مد نظر است.

کنترل سلامت آلت تناسلی

توجه به توانایی انزال در حالت نعوظ آلت تناسلی و عدم وجود انحراف در آن در هنگام خروج از کیسه‌ی قضیب موارد حائز اهمیتی در سلامت آلت تناسلی است. دامدارانی که به پرورش دام سبک مشغول هستند دقت داشته باشند که وجود انحراف در آلت تناسلی درصد باروری قوچ‌ها را بسیار کاهش خواهد داد که این امر منجر به کاهش تولید بره نیز خواهد شد.

کنترل کیفیت اسپرم

با تغییر پیدا کردن هورمون ملاتونین در بدن قوچ ممکن است مواردی مثل تغییر در حجم بیضه‌ها، پروفایل هورمونی، رفتار جنسی و کیفیت اسپرم دچار تغییرات شوند. برای ارزیابی قدرت باروری قوچ می‌توان کیفیت و کمیت اسپرم را در فواصل زمانی مشخص به خصوص قبل از جفت‌گیری در آزمایشگاه‌های معتبر مورد سنجش قرار داد. در ارزیابی نهایی تراکم و کیفیت اسپرم دو شاخص مهم و تاثیرگذار کنترل سلامت اسپرم هستند.

شایان ذکر است که یک میلی‌متر مکعب از مایع منی شامل 5/2 میلیون اسپرم است. میزان تحرک این اسپرم‌ها، عدم وجود اسپرم ناقص و حرکت رو به جلوی اسپرم‌ها در زیر میکروسکوپ، از معیارهای سنجش کیفیت اسپرم است.

کنترل سلامت و انتخاب میش ها

اگر یک میش قوای بدنی ضعیف یا ناهنجاری تولید مثلی داشته باشد تخمک تولید شده توسط آن ضعیف و غیر قابل بارور است. سیستم تولید مثلی میش نیز مانند قوچ شامل سه بخش است. غدد اصلی تولید مثلی (تخمدان‌ها) اندام تناسلی داخلی (لوله رحم، رحم و …) و اندام تناسلی بیرونی این بخش‌ها هستند.

کار تخمدان‌ها تولید تخمک بارور و ترشح هورمون‌های تولید مثلی جنس ماده است. برای آگاهی از روش تولید مثل گوسفند باید بدانید که هر گوسفند ماده به صورت طبیعی یک جفت تخمدان در داخل و در کف حفره لگنی خود دارد که به صورت ظاهری از چشم دامدار پنهان هستند.

در بحث مدیریت گوسفندان ماده سه روشی که برای اطمینان از سلامت و باروری میش‌ها استفاده می‌شود شامل اطمینان از سطح هورمون‌های تولید مثلی خون (استروژن، پروژسترون، LH، FSH)، سونوگرافی از رحم و تخمدان‌ها است.

برای ارزیابی ظاهری دستگاه تولید مثلی میش در پرورش گوسفند به روش نوین باید اندام خارجی دستگاه تناسلی را مورد بررسی قرار داد و همچنین رفتارهای جنسی میش در دوره فحلی و کنترل ترشحات رحمی را در نظر داشت.

باید دانست که تولید اسپرم در خارج از فصل تولید مثل (بهار و زمستان)

متوقف نمی‌شود اما کیفیت این اسپرم کم یا زیاد خواهد شد. بیشترین باروری مربوط به اسپرم

قوچ‌ها مربوط به فصل تولید مثل گوسفندان است. اواسط تابستان و فصل پاییز این بازه را تشکیل می‌دهند.

گام سوم توجه به مدیریت تغذیه و بهداشت دام

هر دامداری باید بداند که کیفیت تغذیه در پرورش دام سبک و تولید بره بسیار موثر و بر اندازه غدد جنسی و تولید سلول‌های جنسی بارور موثر است. برای این‌که بتوان از طریق تغذیه بر کیفیت و کمیت اسپرم قوچ و تخمک میش اثر مثبت گذاشت باید سطح انرژی و پروتئین در جیره گوسفند متناسب باشد و همچنین مواد مغذی مثل ویتامین‌های D، A، E و ویتامین‌های گروه B نیز در خوراک آن‌ها وجود داشته باشد.

البته بسیاری از دامداران با مبحث فلاشینگ آشنا هستند و می‌دانند که باید دو تا سه هفته قبل از قوچ‌اندازی کیفیت و کمیت خوراک میش‌ها و قوچ‌ها را افزایش دهند. یکی از راه‌های استفاده از تکنیک تغذیه‌ای فلاشینگ این است که علاوه بر خوراک روزانه دام که از طریق چرا در مرتع یا پس‌چرا در مزارع عاید دام می‌شود، هنگام غروب به ازای هر راس میش یک کیلو خوراک اضافه (نیم کیلو یونجه و نیم کیلو آرد جو یا کنسانتره) و برای هر راس قوچ 2 کیلوگرم خوراک اضافه (یک کیلو علوفه و یک کیلو کنسانتره یا آرد جو) در نظر بگیرند. در ضمن استفاده از مکمل‌های ویتامینه و مکمل‌های معدنی موجود در بازار نیز در دوره فلاشینگ توصیه می‌شود.

گام چهارم توجه به شرایط آب و هوایی

یکی از تقسیم‌بندی‌های نژاد گوسفند مربوط به فعالیت تولید مثلی آن‌ها است. نژادهای فصلی و غیر فصلی شامل این دسته‌بندی هستند. ویژگی‌های نژادهای فصلی این است که فعالیت تولید مثلی میش‌ها در این نژادها به ماه‌های خاصی از سال محدود بوده و در دیگر ایام سال فعالیت تولید مثلی این میش‌ها بسیار ضعیف است یا کلاً متوقف می‌شود.

فصلی بودن تولید مثل گوسفندان هم به وضعیت قوچ‌ها و هم به وضعیت میش‌ها بستگی دارد. در شرایط عادی روش تولید مثل گوسفند ماده این گونه است که فقط هنگامی پذیرش جنسی دارد که رحم آن در حال آزادسازی تخمک باشد. فعالیت تولید مثلی این گوسفندان را به دو دوره «استروس» و «آنستروس» تقسیم می‌کنند. استروس دوره پذیرش جنسی است که در آن تخمدان‌ها فعال بوده و فرایند رشد و آزادسازی تخمک انجام می‌شود. آنستروس هم دوره‌ای است که در طی آن میش‌ها از لحاظ تولید مثلی غیرفعال هستند. جالب است بدانید که برخی از دام‌ها مثل گاوهای شیری در تمام طول سال قادر به تولید مثل هستند.

دسته دیگر از گوسفندها نژادهایی هستند که به فصل محدود نبوده و در تمام طول سال قادر به تخمک‌گذاری و تولید مثل هستند. به این نژادها اصطلاحاً نژادهای غیر فصلی می‌گویند.

گام پنجم تعیین استراتژی تولید مثلی گله یا مزرعه و تنظیم برنامه آمیزش

توجه به فاصله نسلی و فواصل زایش

در بحث مدیریت گوسفندان و تولید مثل آن‌ها باید دانست که شرایط فیزیولوژیک میش به گونه‌ای است که رحم آن بعد از هر بار زایمان باید به وضعیت اولیه و طبیعی خود بازگردد و بافت‌های رحمی ترمیم شود. این کار باعث می‌شود تا مجدداً آمادگی لانه گزینی و پذیرش جنین تازه را به دست بیاورد. در نژادهای مختلف گوسفند مدت زمان انجام گرفتن این فرایند متفاوت است اما به طور متوسط بین 40 تا 60 روز طول خواهد کشید.

توجه به سوابق تولید مثلی، فاصله نسلی یک دام و فاصله بین دو زایش متوالی در آن در بازده تولید مثلی دام موثر است. عوامل موثر بر کارایی تولید مثلی فاصله نسلی دام و فاصله موجود بین تولد دو بره متوالی است. فاصله نسلی در پرورش دام سبک به مدت زمانی گفته می‌شود که یک بره بعد از تولد بتواند بارور شده و بره‌ای مشابه خود تولید کند.

در پرورش گوسفند به روش نوین به منظور تولید بره و بازدهی بیشتر دامدار سعی می‌کند فواصل زمانی گفته شده را کوتاه کند.

از جمله عواملی که در کاهش زمانی دو زایش متوالی یک میش موثر هستند باید به مهارت دامدار در تشخیص فحلی، سطح سلامت دام، نرخ باروری و میزان قدرت زنده ماندن جنین اشاره کرد. البته مواردی مثل آسان‌زایی، چند قلوزایی، غریزه مادری و قدرت بقای بره‌ها نیز بر این عامل به صورت غیرمستقیم تاثیر می‌گذارند.

دامداران برای بالا بردن نرخ باروری، تولید مثل و بازدهی گله باید میش‌های قِصِر در گله را شناسایی کرده و در مورد درمان یا حذف آن‌ها اقدام نمایند. برای آمادگی میش جهت تولید مثل بعدی بعد از یک دوره آبستنی و زایش، توجه به مقدار و کیفیت خوراک مصرفی و مراقبت‌های بعد از زایمان اهمیت دارد. برای مثال بهتر است که فاصله بین دو زایش یک میش در گله از 10 ماه بیشتر نشود.

فاصله بین نسلی

نوع نژاد گوسفند، نحوه تغذیه آن، نحوه مدیریت گوسفندان و ابتلا به بیماری‌های مختلف عواملی هستند که بر فاصله نسلی دام‌های اهلی موثر هستند. به طور میانگین در نژادهای مختلف گوسفند، فاصله بین نسلی بین 12 تا 15 ماه است.

دامدار باید آگاه باشد که بارور شدن بره‌ای کوچک‌جثه و کم سن می‌تواند به آن آسیب جدی وارد کند و طول عمر اقتصادی آن را کاهش دهد. از طرفی فرصت دادن بیش از حد به آن‌ها برای رشد و افزایش وزن نیز موجب افزایش فاصله نسلی در گله خواهد شد.

انتخاب میش‌های فحل در گله

برای افزایش بازده در روش تولید مثل گوسفند شناسایی کردن میش‌های فحل ضروری است. اگر دامدار این کار را به درستی انجام ندهد آمیزش کور و بدون برنامه اتفاق می‌افتد و اختلاط میش‌های غیر آماده با قوچ‌ها منجر به کاهش درصد آبستنی در گله خواهد شد.

روش شناسایی میش فحل

در مدیریت گوسفندان یکی از راه‌های شناسایی میش فحل استفاده از قوچ تیزر یا فحل یاب است. راهکار دیگر اجرای برنامه‌های همزمان‌سازی فحلی در میش‌ها است. ولی باید دانست که استفاده از قوچ تیزر یکی از بهترین و کم‌هزینه‌ترین راهکارهای تشخیص فحلی در میش‌ها است.

استفاده از راهکار قوچ تیزر معمولاً با استفاده از جراحی (برای انحراف قضیب قوچ) یا استفاده از شکم‌بند، امکان‌پذیر است. قوچی تیزری که دارای قضیب منحرف یا شکم‌بند است به محض این‌که روی میش پرش کند، دامدار میش فحل را شناسایی کرده و اقدام به جدا کردن آن نماید.

راهکار همزمان‌سازی فحلی شیوه‌ای است که در پرورش گوسفند به روش نوین باب شده است. در طی این روش با استفاده از تزریق یا جذب تدریجی مشتقات هورمون پروژسترون در میش‌های ماده برای یک دوره چند روزه، در میش‌ها فحلی همزمان ایجاد می‌کنند. در واقع این راهکار تیمار کردن میش‌ها با هورمون است. از آنجایی که گفته شد اکثر نژادهای گوسفند دارای دوره تولید مثلی فصلی هستند و فقط در دوره استروس آماده تخمک‌گذاری و پذیرش جنسی هستند، دامدار در فعالیت تخمدانی میش دستکاری می‌کند و با این کار زمان آمیزش، آبستنی و زایمان یا تولید بره آن‌ها را تنظیم می‌کند.

لازم به ذکر است که نشانه‌های فحلی از چشم دامدار به دور است و ایشان نمی‌توانند به صورت طبیعی دخالتی در این مورد داشته باشند پس استفاده از همزمان‌سازی فحلی با هورمون یا استفاده از قوچ تیزر، امری اجتناب‌ناپذیر است.

روش‌های فیزیکی همزمان‌سازی فحلی

استفاده از قوچ تیزر و دستکاری در طول روشنایی روز با استفاده از نور مصنوعی، متداول‌ترین روش‌ها در همزمان‌سازی فحلی در پرورش دام سبک به خصوص گوسفند است. البته باید دانست دستکاری در نور محیط نیاز دارد که دامدار امکان این را داشته باشد که گوسفندان را برای مدت معینی در یک محیط بسته نگهداری کند.

روش‌های شیمیایی و دارویی برای همزمان‌سازی فحلی

استفاده از مواد دارویی به خصوص هورمون‌ها یکی دیگر از راهکارهایی است که برای همزمان‌سازی فحلی در میش‌ها به کار می‌رود. این داروهای هورمونی به وفور در بازار موجود هستند و دامدار باید با در نظر گرفتن مزایا و معایب هر کدام از آن‌ها استفاده کند. این داروها فعالیت تولید مثلی، خارج از فصل تولید مثل را برای گوسفندان فراهم می‌کنند. استفاده از تزریق هورمون، ایمپلنت‌ها (کاشت در بدن) و هورمون‌های خوراکی از جمله موارد رایج در همزمان‌سازی فحلی در روش تولید مثل گوسفند است.

در گله‌های مرتعی درمان هورمونی نسبت به مزرعه گوسفند و گله‌های بسته مشکل‌تر خواهد بود. در تیمار هورمونی برای همزمان‌سازی فحلی توجه به سن میش، ارائه تغذیه جبرانی، رعایت بهداشت و اعمال مدیریت گوسفندان به صورت دقیق ضروری است.

روش‌های رایج همزمان‌سازی فحلی در گوسفند

استفاده از اسفنج پروژستان

این اسفنج‌ها از ترکیباتی ساخته شده‌اند که منشا آن‌ها پروژسترون بوده و تاثیر کوتاه مدت دارند. استفاده از این روش به این صورت است که در ابتدا میش‌های غیر آبستن در گله یا مزرعه گوسفند باید شناسایی شوند. سپس از نظر سلامت ظاهری و اطمینان یافتن از عدم عفونت رحمی یا دیگر بیماری‌های ممانعت کننده از اسفنج‌گذاری مطمئن شد.

• اگر گله یا مزرعه در خارج از فصل تولید مثل است (زمستان و بهار) به ازای هر 5 راش میش یک قوچ آماده شود و اگر گله یا مزرعه در فصل تولید مثل قرار دارد (اواسط تابستان و پاییز) به ازای هر 10 راس میش یک قوچ مولد پیش‌بینی شود.
• استخدام کردن تکنسین ماهر و فراهم کردن تمهیدات و تجهیزات لازم برای اسفنج‌گذاری در پرورش گوسفند به روش نوین ضروری است.
• گام بعدی قرار دادن اسفنج در درون رحم میش‌ها با استفاده از ابزاری به نام اپلیکاتور است.
• خارج کردن اسفنج‌ها 12 تا 14 روز بعد از اسفنج‌گذاری. معمولاً 2 تا 3 روز بعد از خارج کردن اسفنج، میش باید فحل شود.
• در مرحله بعد باید هورمون‌های گونادوتروپین مادیان اسب (PMSG) نیز باید به میزان 400 تا 600 واحد برای هر میش تزریق شود.
• بعد از گذشت 12 ساعت از تزریق این هورمون‌ها قوچ‌ها به میش‌ها معرفی شوند.
• بعد از مدت زمان 72 ساعت از قوچ‌اندازی، میش‌ها و قوچ‌ها از یکدیگر جدا شوند.
• بعد از سپری شدن 17 روز از این کار برای یک بازه 3 روزه دوباره معرفی میش‌ها و قوچ‌ها انجام شود تا از باروری میش‌ها و تولید بره در آینده اطمینان حاصل شود.

کاشت (ایمپلنت) پروژسترون در زیر پوست

در این روش ترکیباتی که حاوی هورمون طبیعی پروژسترون هستند در زیر پوست میش کاشته می‌شوند. این ایمپلنت‌ها در قاعده گوش دام و در زیر پوست کاشته شده و بعد از 14 روز از آنجا خارج می‌شوند. بعد از گذشت 2 تا 3 روز از خارج کردن ایمپلنت، میش فحل خواهد شد. این روش با توجه به محدودیت سرعت و مشکلات مربوط به کاشت و برداشت، در مقایسه با اسفنج درون واژنی، روشی کم‌کاربردتر است.

استفاده از سیدر پروژسترون

ماده موثری که در ساخت سیدر استفاده می‌شود به اسفنج پروژسترون شبیه است. تفاوت آن‌ها در این است که در ساخت آن‌ها از ماده دیگری غیر از اسفنج استفاده شده و شکل ظاهری سیدر نیز با اسفنج متفاوت است.

امروزه در پرورش دام سبک و به خصوص گوسفند استفاده از سیدر گسترش پیدا کرده است. این وسیله نیز مانند اسفنج برای مدت 12 تا 14 روز به مجرای تناسلی میش‌ها وارد می‌شود و بعد از این مدت تجویز آن قطع خواهد شد.

در طی این زمان با جذب هورمون پروژسترون به تدریج همه میش‌ها با هم و به صورت همزمان یک چرخه فحلی جدید را آغاز کرده و در پایان دوره 12 تا 14 روزه همه آن‌ها با هم فحل می‌شوند.

استفاده از راهکار قوچ تیزر معمولاً با استفاده از جراحی (برای انحراف قضیب قوچ)

یا استفاده از شکم‌بند، امکان‌پذیر است. قوچی تیزری که دارای قضیب منحرف یا شکم‌بند است

به محض این‌که روی میش پرش کند، دامدار میش فحل را شناسایی کرده و اقدام به جدا کردن آن نماید.

در جدول زیر سه روش همزمان‌سازی فحلی میش‌ها با درصد موفقیت باروری آن‌ها در این روش تولید مثل گوسفند درج شده است.

	نوع روش	میزان باروری (درصد)
1	اسفنج پروژسترون	61
2	ایمپلنت زیر پوستی	61
3	سیدر	58

*جدول روش‌های همزمان‌سازی فحلی و درصد موفقیت هر کدام از آن‌ها

تعیین روش آمیزش مناسب میش‌ها و قوچ‌ها

برای معرفی میش‌ها و قوچ‌ها به یکدیگر سه مرحله وجود دارد. روش آمیزش گروهی و کنترل نشده، تقسیم‌بندی و آمیزش کنترل شده و تلقیح مصنوعی این سه روش هستند.

آمیزش گروهی و کنترل نشده

در این شیوه میش‌ها و قوچ‌ها به صورت کنترل نشده و بدون تقسیم‌بندی خاصی در معرض آمیزش با یکدیگر قرار می‌گیرند. این شیوه توسط دامداران زیادی استفاده می‌شود و بازده مناسبی نیز دارد. سادگی اجرای آن و عدم نیاز به فحل‌یابی از حسن‌های آن است. از عیب‌های چنین شیوه‌ای این است که والدِ نرِ بره‌های متولد شده مشخص نخواهد بود.

تقسیم‌بندی و آمیزش کنترل شده

در این شیوه از مدیریت گوسفندان و آمیزش آن‌ها برای هر قوچ 5 تا 10 راس میش فحل اختصاص داده می‌شود. این دام‌ها به مدت 3 تا 5 روز در معرض آمیزش با یکدیگر قرار می‌گیرند. در پرورش گوسفند به روش نوین لازمه انجام آمیزش کنترل شده این است که قبلاً با استفاده از یک قوچ تیزر یا استفاده از هورمون درمانی از فحل بودن میش‌ها اطمینان حاصل کرده باشیم. استفاده کردن از این روش این مزیت را دارد که امکان تشخیص قوچ‌ها و میش‌های نابارور را فراهم کرده و همچنین بعد از تولید بره می‌توان پدر و مادر آن را مشخص کرد.

استفاده از تلقیح مصنوعی برای تولید بره

بهره بردن از این روش چه به صورت استفاده از اسپرم تازه باشد چه استفاده از اسپرم منجمد، بازده تولید مثلی پایینی داشته و زیاد توصیه نمی‌َشود. تلقیح مصنوعی زمانی توصیه می‌شود که دامدار قصد داشته باشد با یک نژاد مطرح خارجی تلاقی‌گری کرده و قوچ آن نژاد در دسترس دامدار نباشد یا این‌که استفاده از قوچ برای همه گله امکان‌پذیر نباشد.

هر دامداری باید بداند روش تولید مثل گوسفند با استفاده از تلقیح مصنوعی معمولاً تا 60 درصدِ آمیزش طبیعی بازده خواهد داشت. از مزیت‌های این شیوه نیز باید به مشخص بودن پدر و مادر بره تولید شده و ثبت دقیق شجره آن نام برد.

نکته مهم در مورد روش‌های آمیزش

آن دسته از دامدارانی که در پرورش دام سبک مشغول هستند در صورتی که از شیوه آمیزش کنترل نشده استفاده می‌کنند باید بدانند که ممکن است قوچ‌ها و میش‌هایی در گله آن‌ها وجود داشته باشند که برای مدت طولانی بدون تولید مثل کردن در گله باقی مانده و موجب افزایش هزینه‌های آن شوند.

گام پنجم اقدامات بعد از آمیزش و حین آبستنی

تشخیص میش آبستن و غیر آبستن

دامداران باید بعد از اجرا کردن برنامه‌های آمیزشی در گله یا مزرعه گوسفند نسبت به موفقیت‌آمیز بودن آن اطمینان حاصل کنند. چه روش آمیزشی استفاده شده تلقیح مصنوعی باشد چه آمیزش کنترل شده یا کنترل نشده باشد.

1. استفاده از قوچ تیز یا فحل‌یاب
2. انجام سونوگرافی
3. آزمایش خون

استفاده از قوچ تیزر

بعد از این‌که آمیزش بین قوچ‌ها و میش‌ها اتفاق افتاد و قوچ از گله خارج شد با گذشت 14 تا 17 روز می‌توان دوباره قوچ تیزر را به درون گله راهنمایی کرد تا اگر میشی در مرحله قبل آبستن نشده باشد و الان وارد دوره فحلی شده باشد، مشخص شود. مزیت این روش ارزانی و سهل‌الوصول بودن آن و ایراد این شیوه نیز غیر دقیق بودن آن است؛ زیرا ممکن است میش‌هایی وجود داشته باشند که به دلیل برخی از اختلال‌های هورمونی یا تولید مثلی علائم فحلی را نشان ندهند و از دسترس و شناسایی قوچ تیزر مخفی بمانند.

سونوگرافی از میش

در این شیوه تشخیص آبستنی میش می‌توان با استفاده از یک دستگاه سونوگرافی قابل حمل در ماه اول آبستنی متوجه وجود جنین در رحم میش شد. این روش کم‌هزینه، کم‌خطر و مطمئن است.

آزمایش خون

در بازه زمانی 17 تا 25 روز اول آبستنی می‌توان با نمونه‌گیری خون از میش و سنجیدن سطح هورمون پروژسترون آبستن بودن یا نبودن میش را تشخیص داد. مزیت این روش این است که خیلی زود و به موقع آبستنی میش را تشخیص داده می‌شود ولی ایراد آن این است که هزینه آن بالا بوده و انجام این کار نیز دشوار است.

نگهداری و مراقبت از میش آبستن

میزان تمایل به جفت‌گیری، بازده آبستنی و زایش میش‌ها می‌تواند به دلایل مختلفی پایین بیاید. عدم توجه به کیفیت و کمیت خوراک و سوتغذیه از جمله این دلایل هستند.

بروز سوتغذیه موجب می‌شود که تولید اسپرم و تخمک ضعیف شده و قدرت نگهداری جنین در میش نیز کاهش پیدا کند. مدیریت گوسفندان با تامین کردن تغذیه باکیفیت، ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری قبل و بعد از آبستنی بسیار حائز اهمیت است.

در 2 تا 3 ماه اول آبستنی میش‌ها نیازی به خوراک اضافی ندارند اما از ماه سوم به بعد نیاز به تقویت خوراک خواهند داشت. کمبود مواد غذایی در اواخر آبستنی ممکن است بیماری مسمومیت را در آن‌ها به وجود بیاورد. کمبود گلوکز باعث می‌شود که درصد مواد سمی در خون میش‌َها افزایش پیدا کند.

در پرورش گوسفند به روش نوین برای جلوگیری از بروز این نوع از مسمومیت دامدار باید با اضافه کردن کنسانتره (دانه غلات و جو) گلوکز و اسید پروپیونیک مورد نیاز را به بدن دام برساند. در نهایت نیز دوره زایش میش فرا می‌رسد که پرکارترین و حساس‌ترین دوره نگهداری گوسفند برای دامدار است.

مرگ جنین و نوزادان

به طور معمول در روش تولید مثل گوسفند بین 20 تا 30 درصد جنین‌ها در مراحل اولیه رشد به سبب مرگ زودرس تلف می‌شوند. از جمله دلایل این تلفات باید به ضعف در مدیریت گوسفندان ، شرایط نامساعد جوی، آلودگی‌های محیطی، آلودگی رحم، ضربات فیزیکی، بیماری‌ها و برخی دلایل ناشناخته اشاره کرد.

توجه کردن به بهداشت میش‌ها، تامین فضای کافی برای گردش و استراحت آن‌ها، تامین دما و تهویه کافی در آغل و توجه داشتن به برنامه واکسیناسیون و درمان آن‌ها می‌تواند تلفات جنین و بره‌ها را کاهش داده و موجب افزایش نرخ تولید بره شود.

نکته مهم در موضوع واکسیناسیون و درمان میش‌ها این است که دامدار باید حتماً با دامپزشک مشورت کرده و در دوره نگهداری از تجویز داروهای هورمونی و سقط‌آور خودداری کند.

گام ششم مراقبت و نگهداری از بره‌های نوزاد تا سن شیرگیری آن‌ها

عواملی مثل ضربات فیزیکی، گرما و سرمای شدید هوا، عفونت بند ناف و مسمومیت‌های ناشی از تغذیه، موجب افزایش تلفات بره‌های نوزاد می‌َشود. این موارد در پروش دام سبک موجب کاهش راندمان باروری گوسفندان می‌شود.

توجه دامدار به مصرف آغوز یا ماک در روز اول و دوم تولد بره ضروری است. ضدعفونی کردن بند ناف، انتقال بره‌های نوزاد و مادران به محیطی با شرایط نور، دما و تهویه مناسب از جمله اقدامات اولیه و ضروری بعد از تولد بره است. همچنین دامدار باید مدفوع بره را زیر نظر بگیرد تا بتواند به موقع برای درمان عفونت و اسهال احتمالی آن اقدام نماید. بعد از گذشت 30 روز از تولد، بره‌ها به مرور به خوردن علوفه نرم عادت داده شده و از ماه دوم نیز مانند دیگر دام‌ها بخش زیادی از خوراک روزانه آن‌ها علوفه باشد.

از شیر گرفتن بره‌ها معمولاً در سن 3 تا 4 ماهگی رخ می‌دهد دامدار باید این کار را با جایگزینی خوراک به جای شیر مادر به تدریج انجام دهد. در اواخر دوره شیرخوارگی مصرف کنسانتره و آرد جو به مقدار کم توصیه می‌َشود.

دامدار برای این‌که از عملکرد تولید مثلی میش اطلاعات دقیق داشته باشد باید بره‌ها را در هنگام تولد، زمان گرفتن از شیر و در 6 ماهگی وزن کند. در کنار این موارد برنامه درمانی و واکسیناسیون بره‌ها نیز باید منظم انجام بگیرد. رسیدگی مداوم به بره‌های مادر مرده یا دو قلو و چند قلو نیز تا حد زیادی از تلفات در ماه‌های اول تولد جلوگیری خواهد کرد. در پرورش گوسفند به روش نوین این بره‌ها را با سر پستانک، سطل‌های مخصوص، به صورت دستی و یا با دادن آن‌ها به دایه از خطر تلف شدن حفظ می‌کنند.

گام هفتم افزایش دانش و شناخت مشکلات تولید مثلی

برای این‌که یک دام تولیدمثل موفقی داشته باشد باید به خوبی رشد کرده و به بلوغ جنسی و جسمی رسیده باشد. بعد از این مراحل است که فعالیت تخمدانی در دام‌های ماده به صورت طبیعی انجام می‌شود و برنامه فحلی آن‌ها نیز منظم می‌شود. چرخه فحلی میش ممکن است بر اثر دلایلی مثل آبستنی، سوتغذیه، ضعف ناشی از بیماری یا انتقال به فصل غیر تولید مثلی (آنستروس)، قطع شود.

دامداران باید بدانند که وقوع مشکلات در روش تولید مثلی گوسفند و پرورش دام سبک اجتناب‌ناپذیر است. این موضوع به حدی شایع است که برای مثال اگر بین دو گله یا مزرعه گوسفند که تمام دام‌های آن‌ها در شرایطی یکسان مدیریتی، تغذیه‌ای، تاسیسات، ژنتیک و … قرار داشته باشند بررسی کنیم متوجه می‌شویم که این گله‌ها یا مزارع در بازده باروری و تولید مثلی تفاوت‌ خواهند داشت. دلیل وجود این تفاوت‌ها بین گله‌ها یا مزارعِ همسان وجود اختلالات تولید مثلی در بین دام‌های نر و ماده است.

توصیه‌هایی برای پرورش گوسفند به روش نوین

• شناسایی، ثبت مشخصات و تشکیل شناسنامه تولید مثلی برای تمام دام‌های گله ضروری است.
• در چارچوب یک برنامه منظم، سلامت میش‌ها و قوچ‌ها پایش شود و سپس میش‌ها و قوچ‌های بارور برای فصل تولید مثل انتخاب شوند.
• توجه کردن به مدیریت تغذیه و بهداشت دام‌ها به خصوص 3 هفته قبل از قوچ‌اندازی در پرورش گوسفند ضروری است.
• شرایط و آب و هوایی و تاثیر آن بر مدیریت گوسفندان و تولید مثل اهمیت زیادی دارد. انتخاب فصول مناسب سال برای تنظیم کردن برنامه تولید مثلی باعث افزایش بازده تولید بره خواهد شد.
• بعد از آمیزش و آبستن شدن میش‌ها مراقبت از ‌آن‌ها، فراهم کردن آب، خوراک، جایگاه وسیع بهداشتی، توجه به واکسیناسیون و درمان و مراقبت از آن‌ها در حین زایش خیلی مهم است.
• مراقبت از بره‌ها و نگهداری از آن‌ها از نوزادی تا سن از شیرگیری، ضدعفونی کردن بند ناف، توجه به بروز بیماری‌هایی مثل اسهال و عفونت‌های گوارشی و اقدام به موقع برای درمان آن‌ها در بازده تولید مثلی گوسفند تاثیر زیادی دارند.
• افزایش سطح دانش و شناخت از مشکلات رایج تولید مثلی گوسفند باعث می‌شود بروز ناهنجاری‌ها و موانع تولید مثلی زودتر شناسایی شده و رفع آن‌ها نیز راحت‌تر و زودتر انجام بگیرد.

کارشناسان افشار ژن آمادگی دارند تا به سوالات و ابهامات شما در زمینه چرخه تولید مثلی گوسفند پاسخ داده و در صورت نیاز مشاوره‌های بیشتری نیز به شما ارائه دهند. با ما تماس بگیرید.