جفت گیری گوسفند با هدف اصلاح نژادی، به روش‌های خالص آمیزی و آمیخته گری تفکیک می‌شود. انواع جفت گیری گوسفندان که اسم آن‌ها را شنیده‌اید، در زیر مجموعه این دو شیوه قرار می‌گیرند. جفتگیری گوسفند به روش خالص آمیزی یا آمیخته گری به منظور اصلاح نژاد گوسفند در مزرعه یا گله و افزایش بهره‌وری انجام می‌شود.

خالص آمیزی چیست؟

اصطلاح خالص آمیزی در اصلاح نژاد گوسفند به معنای جفت گیری قوچ‌ها و میش‌های هم‌نژاد است. هدف از این کار ایجاد یک «گله اجداد» است که از نظر ژنتیکی خالص باشد. در دامداری مدرن بره‌های حاصل از چنین گله‌ای به عنوان میش‌َها و قوچ‌های جایگزین، به افرادی که گله اجداد پرورش می‌دهند، فروخته می‌شوند. البته پرورش‌دهندگان تجاری گوسفند نیز مشتری بره‌های حاصل از خالص آمیزی هستند.

نکته‌ای که دامداران باید بدانند و رعایت کنند این است که گله‌های خالص بعد از تشکیل شدن به مرور و در هر بار جفت گیری و بره‌زایی، پیشرفت می‌کنند، این پیشرفت‌ها باید از طریق رکوردگیری مستند شوند.

انواع جفت گیری در روش خالص‌آمیزی

سیستم خالص آمیزی شامل روش‌های جفت گیریِ آمیزش غیر خویشاوندی، آمیزش خویشاوندی و دودمان آمیزی می‌شود.

آمیزش غیر خویشاوندی

جفت گیری گوسفند در آمیزش غیر خویشاوندی به معنای جفت گیری با نژادهای مشابه است. البته باید دقت داشت که این نوع از جفتگیری گوسفند باید بین دام‌هایی صورت بگیرد که از 4 تا 6 نسل قبل هیچ‌گونه خویشاوندی‌ای بین آن‌ها وجود نداشته است.

این نوع از انواع جفت گیری در دامداری صنعتی و مدرن به دامدارانی توصیه می‌شود که برای گله یا مزرعه خود برنامه به‌نژادی را مد نظر دارند و به دنبال پرورش گوسفند نژاد خالص هستند.

آمیزش خویشاوندی

گوسفندانی که با هم خویشاوندی نزدیکی دارند، زمانی که با یکدیگر جفت گیری کنند، آمیزش خویشاوندی رخ داده است. این گوسفندان می‌توانند با هم پدر و دختر، برادر و خواهر یا پسر و مادر باشند.

نتیجه چنین آمیزشی افزایش فراوانی ژن‌های مشابه در نسل بعدی است. به همین خاطر این روش اصلاح نژادی گوسفند برای گسترش دادن گوسفندان و دام‌هایی توصیه می‌شود که اصطلاحاً «توانمند ارثی» هستند.

چنین دام‌هایی به طور یکنواخت و یکسان ویژگی‌های خود را به نسل بعد انتقال می‌دهند. آمیزش خویشاوندی باعث می‌شود که در یک نژاد خالص، ناخالصی ژنی و ناهنجاری به وجود نیاید.

کاربرد دیگر این شیوه‌ی جفت گیری این است که در طی آن، آن دسته از ژن‌هایی که موجب بروز ناهنجاری یا مرگ در دام می‌شوند نیز بروز پیدا کرده و شناسایی خواهند شد.

معایب آمیزش خویشاوندی

این نوع از آمیزش عملکرد کلی گله یا مزرعه را کاهش خواهد داد. برای مثال میزان سرزندگی گوسفندان، مقاومت آن‌ها در مقابل بیماری‌ها، کارایی تولیدمثلی و قابلیت زنده ماندن در شرایط سخت در آن‌ها کاهش پیدا می‌کند. در ضمن جفت گیری گوسفند به این شیوه می‌تواند فراوانی ناهنجاری را در گله یا مزرعه افزایش دهد.

دودمان آمیزی

همان‌طور که از عنوان این نوع از انواع جفت گیری مشخص است، آمیزش بین دام‌های یک دودمان رخ داده و حالت خفیفی از آمیزش خویشاوندی است. در این شیوه‌ی جفتگیری گوسفند درجه خویشاوندی دام‌ها در مقایسه به شیوه آمیزش خویشاوندی، از میزان کمتری برخوردار است. برای نگهداری برخی از نتاج ممتاز گله و مزرعه، از روش دودمان آمیزی استفاده می‌شود.

در این شیوه‌ی آمیزش درجه خویشاوندی دام‌ها و گوسفندان نباید از پسرعمو و دخترعمو و برادر و خواهر ناتنی نزدیک‌تر باشد.

آمیخته گری چیست؟

در پرورش و نگهداری گوسفند آمیخته گری به آمیزش قوچ‌ها و میش‌ها از نژادهای مختلف گفته می‌شود. هدف از آمیخته گری به کار گرفتن منابع نژادهای مختلف برای گرفتن نتیجه خاصی از آمیزش است. در پرورش گوسفندِ تجاری از این شیوه بسیار استفاده می‌شود؛ و باید اشاره کرد که اکثر بره‌هایی که برای پروار و کشتار نگهداری می‌شوند، بره‌هایی آمیخته هستند.

روش آمیخته گری دو امتیاز نسبت به روش‌های خالص آمیزی دارد.

• هتروزیس (توان برتر آمیخته)
• تکمیل‌کننده نژاد

هتروزیس

هتروزیس یا قدرت هیبرید به معنای برتری نتاج حاصل از جفت گیری گوسفند به شیوه آمیخته گری است. بین عملکرد نتاج حاصل از آمیخته گری با میانگین عملکرد والدین خالص آن‌ها تفاوت وجود داشته و نتاج عملکرد مطلوب‌تری دارند. گوسفندان هتروزیس در مقایسه با گوسفندان نژاد خالص قوی‌تر، بارورتر و دارای رشد بیشتری هستند. تاثیر که هتروزیس روی نژاد گوسفند می‌گذارد در میش و قوچ آمیخته نسل بعدی وجود خواهد داشت.

برخی از صفات هستند که وراثت‌پذیری آن‌ها پایین است. تولیدمثل یکی از این صفات است و برخی دیگر از صفات هستند که وراثت‌پذیری بالایی دارند، رشد، لاشه و پشم از جمله این صفات هستند که وراثت‌پذیری آن‌ها بالا است. هتروزیس روی صفاتی که وراثت‌پذیری بالایی دارند تاثیر کم و روی صفاتی که وراثت‌پذیری پایین دارند،‌ تاثیر بیشتری می‌گذارد.

از آنجایی که تاثیرات هتروزیس تجمعی هستند، میش‌های آمیخته را با قوچ‌های دیگر نژاد‌های گوسفند آمیزش می‌دهند تا نتاج آمیخته بیشترین تاثیرات هتروزیس را دریافت کنند.

تکمیل‌کننده نژاد

در دامداری صنعتی و پرورش گوسفند به شیوه مدرن، هر دامداری قبل از اقدام به جفتگیری گوسفند باید بداند که انواع نژاد گوسفند هر کدام دارای نقاط قوت و ضعف هستند و هیچ نژاد در همه صفات برتری ندارد.

در بین انواع جفت گیری استفاده از آمیخته گری به منظور تکمیل نژاد می‌تواند باعث به حداکثر رسیدن نقاط قوت در یک نژاد و به حداقل رسیدن نقاط ضعف در آن‌ها منجر شود.

انواع جفت گیری گوسفند در سیستم‌های آمیخته گری

سیستم‌های آمیخته‌گر اصولی شامل آمیخته گری پایانه‌ای، آمیخته گری چرخشی و آمیخته گری چرخشی – پایانه‌ای است.

آمیخته گری پایانه‌ای

استفاده از این روش جفت گیری در گوسفندان موجب می‌شود که بتوان حداکثر استفاده از هر دو مزیت هتروزیس و تکمیل نژادی را برد. با استفاده از سیستم آمیخته گری پایانه‌ای می‌توان دو تا چهار نژاد گوسفند را با هم ترکیب کرد.

باید دقت داشت که بره‌های حاصل از این شیوه‌ی جفت گیری گوسفند برای عرضه به بازار مناسب بوده و همگی فروخته خواهند شد. در ضمن به منظور داشتن گوسفندِ جایگزین دامدار باید اقدام به خریداری بره‌های جدید نماید. البته راهکار دیگر برای داشتن بره‌های جایگزینِ مطلوب، آمیزش دادن بخشی از قوچ‌ها با میش‌های هم‌نژاد در گله است. در این شیوه‌ی جفتگیری گوسفند می‌توان از سه یا چهار نژاد از میش‌ها و قوچ‌های آمیخته برای حداکثرسازی هتروزیس در گله استفاده کرد.

آمیخته گری چرخشی

یکی دیگر از انواع جفت گیری آمیخته گری چرخشی است که امکان بهره‌مندی از بالاترین سطح هتروزیس را فراهم می‌کند. در این شیوه به طور متناوب از دو یا سه یا تعداد بیشتری قوچ از نژادهای مختلف استفاده می‌شود. نکته‌‌ای که در نگهداری گوسفند و آمیزش به شیوه آمیخته گری چرخشی باید مد نظر داشت این است که میش‌ها و قوچ‌هایی باید با هم آمیزش داده شوند که کمترین میزان وابستگی خویشاوندی را به یکدیگر دارند.

بالاترین میزان بازدهی در شیوه آمیخته گری چرخشی نیز استفاده از میش‌ها و قوچ‌هایی است که در دسته نژادی خود عملکرد مطلوبی داشته‌اند.

آمیخته گری چرخشی – پایانه‌ای

در جفت گیری گوسفند به کار گیری هر کدام از دو سیستم آمیخته گری با هدف خاصی صورت می‌گیرد. از آمیخته گری پایانه‌ای به منظور تولید بره‌های پرواری و از آمیخته گری چرخشی برای تولید بره میش استفاده می‌شود.

همواره بهترین میش‌ها در یک گله یا مزرعه، هسته اصلی آن گله یا مزرعه را تشکیل می‌دهند. به همین منظور با استفاده از سیستم آمیخته گری پایانه‌ای از آن‌ها برای به دست آوردن میش‌های جایگزین استفاده می‌شود. همچنین سایر میش‌های گله برای تولید بره‌های پرواری با یک قوچ پایانه‌ای آمیزش داده می‌شوند.

در ضمن برای به وجود آوردن یک نژاد جدید یا مخلوط نیز از شیوه آمیخته گری پایانه‌ای – چرخشی استفاده می‌شود. در دامداری مدرن و صنعتی اساس کار باید این گونه باشد که به محض این‌که جمعیت دامیِ آمیخته شده به وجود آمد، گله یا مزرعه باید مانند یک گله و مزرعه خالص مورد نگهداری قرار بگیرد. اکثر نژادهای گوسفند جدید این‌گونه به وجود آمده‌اند.

نکته‌ای که برای جفتگیری گوسفند و پرورش گوسفند آمیخته باید در نظر داشت این است که امکان استفاده از سیستم آمیخته در گله‌های کوچک مشکل است؛ زیرا حداکثر، امکان نگهداری از یک یا دو گروه گوسفند پرورشی وجود دارد.

در صورتی که میش‌های جایگزین توسط پرورش دهنده گوسفند خریداری شوند امکان استفاده از آمیخته گری پایانه‌ای وجود خواهد داشت. استفاده متناوب از نژادهای قوچ و میش منجر به باقی ماندن خصوصیات مادری و رشد در گله می‌شود.

آمیخته گری در سیستم پرورش گوسفند

همانند انواع جفت گیری که تقسیم‌بندی‌های مختلفی دارد، پرورش و نگهداری گوسفند نیز در حالت کلی به سه دسته گسترده، متمرکز و آمیخته یا توام، تقسیم می‌شود.

سیستم نگهداری گوسفند گسترده

در این شیوه عموماً گوسفندان در تمامی طول سال در مرتع نگهداری می‌شوند و تاسیسات مورد نیاز آن‌ها منحصراً سایبان‌هایی هستند که به منظور استراحت شبانه یا محافظت از گرما در طول روز، ایجاد شده‌اند. حتی در بسیاری از گله‌ها سایبانی وجود ندارد. استفاده از این روش پرورش گوسفند وابستگی زیادی به وجود چراگاه دارد. اقلیم‌های گرم و خشک بیشترین مکان‌هایی هستند که سیستم نگهداری گوسفند گسترده در آن‌ها رواج دارد.

سیستم پروش گوسفند متمرکز

در این روش عموماً گوسفندها تمام طول سال و همه مدت شبانه‌روز را در یک محیط سر بسته نگهداری شده و تغذیه می‌َشوند. مزارع پرورش گوسفند عموماً چنین شرایطی دارند. در این شیوه‌ی پرورش از منطقه آزادتری به نام بهاربند برای دسترسی گوسفند به هوا و فضای آزاد استفاده می‌شود.

سیستم نگهداری گوسفند آمیخته

در روش پرورش گوسفند آمیخته یا توام، گوسفندان در برخی از فصول سال در چراگاه بوده و در فصل‌هایی که شرایط آب‌وهوای نامساعد باشد، به جایگاه متمرکز منتقل می‌شوند. با توجه به خوراک موجود برای گله و هزینه‌ها و دسترسی به چراگاه، می‌توان از این شیوه استفاده کرد.