بیماری های تغذیه ای دام و اختلالات مربوط به آن‌ها
بیماری های تغذیه ای دام زمانی رخ می‌دهد که در محیط داخلی بدن تغییرات نامطلوبی رخ بدهد. بیماریهای دام که از خوراک دام منشا می‌گیرند باعث می‌شوند که محیط داخلی بدن یا تعادل حیاتی آن دچار اختلال شوند. تغییر فرایندهای متابولیکی و بروز علائم غیرطبیعی از نتایج بروز اختلال در جیره گوسفند و پدیدار شدن این بیماری‌ها است.
بدن دام‌ها برای این‌که بتواند تعادل خود را حفظ کند از سیستم‌های مختلفی مثل سیستم‌های ترشحی یا «اندوکرینولوجیکال» استفاده می‌کند. بدن با استفاده از این سیستم‌ها هورمون‌ها یا آنزیم‌هایی ترشح می‌کند که تعادل قسمت خاصی از بدن را حفظ کند. مواردی مانند قند خون، تنظیم انسولین و کلسیم از جمله این عوامل هستند.
عوامل موثر بر ورود، خروج و ذخیره مواد موثر در بدن
در دستگاه گوارش تخمیر وجود دارد و اگر چنین فرایندی به درستی انجام نشود، برای مثال ازدیاد کربوهیدرات‌های سهل‌الهضم رخ می‌دهد؛ که موجب بروز شرایط حاد برای دام می‌شود. اگر جیره گوسفند و دام به خوبی بالانس نشده باشد رخ دادن چنین اختلالی محتمل خواهد بود. عدم تعادل در مواد ورودی به بدن می‌تواند عامل اصلی چنین اختلالی در تغذیه دام شود. در ضمن اگر فیبر جیره گوسفند و دام کم باشد و بدن نتواند مواد را به صورت متعادل دریافت کند راندمان دستگاه گوارش کاهش خواهد یافت.
وجود برخی ترکیبات غیر تغذیه‌ای در خوراک باعث خواهد شد که بدن نتواند آن‌ها را سنتز کند؛ و این اتفاق سبب بروز ترکیبات سمی و اختلال در دستگاه گوارش شود. درگیر شدن کبد نیز موضوع بعدی است که بیماری های تغذیه ای دام آن را درگیر خواهد کرد.
درگیر شدن کبد نشخوارکنندگان و بروز اختلال در عملکرد آن سبب ایجاد برخی از بیماریهای دام مانند عوارض متابولیکی می‌شود. تمام گلوکز بدن در کبد ساخته می‌شود و کل انرژی لازم برای تولید شیر نیز در آن تامین می‌شود. مسائل مربوط به کارکردهای اوره و دیگر نقش‌های متابولیسمی در بدن نیز به کارکرد صحیح کبد بستگی دارد. به همین دلایل دامدار باید از عدم وجود ترکیب‌های غیر تغذیه‌ای در خوراک دام مطمئن باشد.
مورد بعدی اسکلت بدن دام است که در تعادل مواد معدنی داخل بدن آن نقش زیادی دارد؛ اما مهم‌تر از این موضوع توجه به مدیریت گله یا مزرعه و پرورش آن است.
برای مثال خاک‌هایی که شور هستند موادی را وارد گیاه می‌کنند که این مواد موجب بروز مسمومیت در دام خواهند شد. آبی که به گیاهِ مورد مصرف دام خورانده می‌شود نیز می‌تواند چنین تاثیری روی آن‌ها بگذارد؛ بنابراین مدیریت خوراک و پرورش بسیار اهمیت دارد.
استرس‌هایی که در محیط مزرعه گوسفند یا گله به وجود می‌آید شرایط طبیعی پرورش گوسفند را مختل می‌کند، تغییرات شدید آب و هوایی، تراکم زیاد دام‌ها و … نیز می‌توانند تعادل مواد معدنی در بدن آن‌ها را بر هم بزنند.
ارتباط بین تغذیه و بیماری گوسفند (بیماریهای انگلی)
- دامی که تغذیه‌ی بهتری داشته باشد در مقابل بیماریهای انگلی، ویروسی و باکتریایی مقاومت بیشتری خواهد داشت. در چنین دامی هماهنگی و ارتباطات حیاتی بین اندام‌ها و بافت‌ها به خوبی انجام می‌شود.
- مورد دیگر تولید شدن آنتی‌بادی‌های لازم است که بدن آن‌ها را ترشح می‌کند. این آنتی‌بادی‌ها از جنس پروتئین بوده و حاصل متابولیسم بدن است. تغذیه و خوراک دام مناسب آنتی‌بادی مناسب تولید خواهد کرد و این آنتی‌بادی‌ها اثرات مطلوبی جهت جلوگیری از بیماری های تغذیه ای دام خواهند داشت.
- با یک تغذیه مناسب توان تحمل سموم و مواد مضر و دفع کردن آن‌ها افزایش پیدا می‌کند.
- دامی که خوراک و تغذیه مطلوبی داشته باشد تولید خون بیشتری نیز خواهد داشت.
- در صورت آسیب وارد شدن به بدن جبران صدمات و ترمیم آن‌ها توسط دام‌هایی که تغذیه خوبی دارند بهتر و زودتر صورت می‌گیرد.
- افزایش راندمان
حیوانی که خوراک و تغذیه مناسب دارد از شرایط موجود در مزرعه یا دامداری صنعتی برای نگهداری بدن استفاده می‌کند و هم‌زمان راندمان تولید را نیز افزایش می‌دهد. عموماً گفته می‌شود که در حدود 85 درصد از بیماریهای دام و مشکلات آن‌ها ارتباط مستقیمی با تغذیه آن دارند.
اثرات کمبود یا زیاد بودن انرژی در دام
ضروری‌ترین و مهم‌ترین نیاز هر گوسفند و دامی انرژی است. اهمیت و کاربردهای انرژی در دام‌ها را در ادامه برمی‌شماریم.
- گردش خون، نقل‌وانتقال مواد، کارکرد قلب و … به وسیله انرژی انجام می‌گیرد.
- تولید گوشت، آبستنی، تولید شیر و … فراهم آوردن دیگر تولیدات دامی نیاز به انرژی دارد.
- انرژی از نظر مقدار باید بیشتر از سایر مواد دریافتی دام باشد.
- بیشتر انرژی دریافتی توسط دام به صورت ادرار، مدفوع، حرارت و … از بدن دفع می‌شود. برای مثال یک گوساله که برای پرواربندی پروش داده می‌شود از 100 درصد انرژی دریافتی تنها 5 درصد آن را صرف تولید محصولات با ارزش می‌کند و 40 درصد به صورت مدفوع، 45 درصد حرارت و 10 درصد آن به صورت ادرار و گازها از بدن آن خارج می‌شود.
دلایل کمبود انرژی در دام‌ها
- کمبود غذا
- دریافت خوراک دام بی‌کیفیت
این دو عامل اصلی‌ترین دلایل کمبود انرژی در گوسفند و دیگر دام‌ها است. با کم شدن سطح انرژی در بدن دام‌ها، عوارضی بروز پیدا می‌کنند که شامل موارد عمومی ذیل هستند.
توقف یا تاخیر در رشد، کاهش وزن، مشکلات تولیدمثلی، کاهش تولید، کاهش مقاومت در برابری بیماریهای دام ، عفونت‌ها، انگل‌ها، افزایش مرگ و میر و افزایش حساسیت، از جمله این موارد هستند. یکی از مهم‌ترین بیماری های تغذیه ای دام که در اثر کمبود انرژی به وقوع می‌پیوندد بیماری کِتوز است.
بیماری کتوز یکی از بیماری های تغذیه ای دام
یکی از شاخص‌ترین بیماریهای متابولیکی دام است که بر اثر اختلال در متابولیسم کربوهیدرات‌ها و اسیدهای چرب به وقوع می‌پیوندد. این بیماری گوسفند و دام در تمامی دام‌ها منجر به کاهش قند خون می‌شود.
بیماری کتوز زمانی بروز پیدا می‌کند که گوسفند یا دام انرژی زیادی نیاز داشته و انرژی مورد نیازش از منابع کربوهیدرات تامین نمی‌شود. در نتیجه دام مجبور خواهد بود از منابع ذخایر انرژی بدن خود که عمدتاً چربی‌ها هستند استفاده کند.
این فرایند در حالت عادی نیز در بدن به وقوع می‌پیوندد ولی با افزایش حجم آن مواد کتونی در خون افزایش پیدا می‌کند و بیماری کتوز ظاهر می‌شود.
کتوز چه زمانی بیشتر بروز پیدا می‌کند؟
آن دسته از گاوهای شیری که تولید بالایی دارند بسیار مستعد مبتلا شدن به کتوز هستند. همچنین گوسفندان در اواخر دوره آبستنی و اوایل دوره زایمان درگیر این عارضه می‌شوند. اگر گوسفند چندقلو داشته باشد نیز امکان درگیری بیشتر با این بیماری گوسفند را خواهد داشت.
عوارض کتوز
- دام در حالی که تعادل دارد علائم عصبی دارد
- کاهش تولید شیر
- کاهش وزن
- کاهش مصرف خوراک دام
- کاهش سطح گلوکز در خون
- افزایش سطح اسیدهای چرب
- افزایش سطح کتون‌بادی‌ها
- به هم ساییدن دندان‌ها توسط دام
از عوارض شایع این بیماری در بین گوسفندها نیز باید گفت که در ماه‌های 4 تا 5 آبستنی که گوسفند نزدیک زایمان است یا در گوسفندهایی که چندقلو دارند، به دلیل محدود شدن حفره شکمی عدم توازن در جیره آن‌ها به وجود می‌آید. چنین گوسفندی ممکن است به حالت اغما یا کما فرو رفته و در صورتی که معالجه و درمان به موقعی صورت نگیرد منجر به تلف شدن گوسفند می‌شود.
پیشگیری از بیماریهای دام : کتوز
برای پیشگیری از بیماری های تغذیه ای دام و به خصوص کتوز نکات مهمی در پرورش گوسفند باید مورد توجه قرار بگیرند.
- جلوگیری از چاق شدن دام آبستن قبل از زایمان
- عدم ایجاد تغییر ناگهانی در جیره
- تغییرات جیره به تدریج صورت بگیرد تا گوسفند و دام عادت‌دهی شوند
- استفاده از علوفه مناسب در جیره گوسفند و دام
- حتماً باید یک‌سوم جیره گوسفند و دام علوفه باشد
- استفاده از مواد مغذی مختلف در جیره به صورت متعادل
- جلوگیری از استفاده دام از سیلاژ با کیفیت پایین به خصوص سیلاژ بوتیریکی
- فراهم کردم امکان مصرف حداکثر خوراک توسط دام با استفاده از جیره خوش‌خوراک
- افزایش وعده‌های خوراک‌دهی
- ایجاد فعالیت بدنی نسبی برای دام‌ها
- جلوگیری از ایجاد استرس
- در اوایل دوره آبستنی نیز باید وعده غذایی را تا حد جیره دوره نگهداری و تا 20 درصد بیشتر از آن تامین کرد.
درمان کتوز
در صورت بروز بیماریهای دام نظیر کتوز باید محلول‌هایی که حاوی گلوکز هستند به گوسفند یا دام خورانده شوند. بیش‌سازهای گلوکز نظیر «پروپلین گلیوکول» یا پیش‌ساز تولیدکننده گلوکز از جمله راه‌حل‌های درمان بیماری کتوز هستند. استفاده از این محلول‌ها برای گوسفندها حدود 100 سی‌سی در روز در مدت زمان 5 تا 6 روز می‌تواند موثر واقع شود.
دیگر بیماریهای مربوط به انرژی و خوراک
اختلالات مربوط به وضعیت فیزیکی خوراک، برگشتی شیردان، نفخ، انسداد مری، بیماریهای مربوط به جسم خارجی، اسیدوز تنفسی و متابولیکی، مسمومیت نیتراتی، مسمومیت اسید سیانیدریک (پروسیک و سیانیدی)، کمبود یا ازدیاد ویتامین A، کمبود یا ازدیاد ویتامین D، کمبود یا ازدیاد ویتامین E، کمبود یا ازدیاد ویتامین K، کمبود یا ازدیاد ویتامین‌های گروه B، بیماری مربوط به مواد معدنی، کمبود یا ازدیاد کلسیم مثل بیماری تب شیر، کمبود یا ازدیاد فسفر، کمبود یا ازدیاد منیزیم، کمبود یا ازدیاد پتاسیم، کمبود یا ازدیاد سدیم و کلر، کمبود یا ازدیاد آهن، کمبود یا ازدیاد مس، کمبود یا ازدیاد سلنیوم، کمبود یا ازدیاد منگنز، کمبود یا ازدیاد ید، کمبود یا ازدیاد کبالت، سنگ‌های ادراری، بروز بیماریهای مربوط به سموم کشاورزی، بیماری های تغذیه ای دام که به وسیله سموم مواد غذایی به وجود می‌آیند مثل مایکوتوکسین‌ها، اِرگوت‌ها، بوتولیسم و … از جمله عوامل ایجاد کننده بیماریهای دام هستند که با خوراک دام ارتباط داشته و هر کدام از آن‌ها باعث می‌شوند که گوسفند و دام‌های دیگر دچار اختلالات تغذیه‌ای شوند.
